Người ta: động, tĩnh, dũng, khiếp... mạch có
biến đổi không? [1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Phàm người, gặp những sự kinh, khủng, nóä, lao
động, tĩnh v.v... mạch cũng đều biến [2]. Vì vậy, đi đêm thời hơi thở phát ra ở
Thận, khí bốc lên gây bệnh cho Phế. Có sự sợ hãi, hơi thở phát ra ở Thận, khí
bốc lên gây bệnh cho Phế [3]. Có sự vấp ngã mà sợ, hơi thở phát ra ở Can, khí
bốc lên làm hại Ty [4]ø. Có sự sợ hãi, hơi thở phát ra Phế, khí bốc lên làm hại
Tâm [5]. Lội nước, lăn ngã, hơi thở phát ra ở thận và xương [6]. Gặp trường hợp
đó, người dũng, khí hành được thời vô sự, nếu là người khiếp, khí ngừng lại, sẽ
mắc bệnh [7].
Cho nên, về phép chẩn mạch, xem ngươi dũng hay
khiết và nhận cả ở cốt, nhục, bì phu... Sẽ hiểu được bệnh tình, để giúp thêm về
phép chẩn [8].
Uống ăn quá nó, hãn phát ra ở Vị, sợ quá mất
tinh thần, hãn phát ra ở Tâm, mang nặng đi xa, hãn phát ra ở Thận, chạy vội, sợ
hãi, hãn phát ra ở Can, làm lụng vất vả, hãn phát ra ở Tỳ [7].
Cho nên Xuân, Thu, Đông, Hạ bốn mùa âm dương
đều không làm hại người. Sở dĩ sinh bệnh, chỉ vì quá độ, trái mất lẽ thường
[8].
Khí vị của thức ăn, sau khi vào Vị, tán “tinh”
vào Can, tràn khí vào Cân [9].
Khí vị của thức ăn, sau khi vào Vị, các khí
“trọc” dẫn lên tâm, tràn chất “tinh” vào mạch [10].
Mạch dẫn theo Kinh. Kinh khí dẫn lên Phế. Phế
tổng hợp trăm luồng mạch, du chuyển tinh khí ra bì mao. Mao (khí) với mạch
(huyết) hợp tinh, dẫn khí về Phủ (phủ thuộc dương, khí là dương). Phủ chứa thần
minh, để giúp ích bốn tàng [11].
Khí cốt ở quân bình, sự quân bình hiện lên khí
khẩu, nhờ đó để quyết tử sinh [12].
Thức uống sau khi vào Vị bao chất tinh khí tràn
lan ra, du chuyển sang Tỳ, Tỳ lại lọc những chất tinh tuý hơn, để du chuyển lên
Phế, nhờ đó làm cho Thủy đạo được thông lợi, du chuyển xuống Bàng quang, tức
thời thủy tinh tán bố năm kinh đều đi khắp. Đó là hợp với bốn mùa, năm Tàng Aâm
Dương quĩ độ. Tức là lẽ thường của mạch [13].
Khí ở Thái dương đến một mình, gây nên chứng
quyết, suyễn, hư, khí nghịch. Đó là do Aâm bất túc, Dương hữu dư, cả biểu lý đều
nên tả, thích ở huyệt Hạ du [14].
Khí ở Dương minh đến một mình, thế là Dương
thêm Dương. Nên tả Dương bổ Aâm, thích ở huyệt Hạ du [15].
Khí ở thiếâu dương đến một mình, quyết khí mạch
Kiên về phía trước bỗng biến thành Đại. Nên thích ở huyệt Hạ du. Thiếu dương đến
một mình như vậy là do khí Nhất dương thái quá [16].
Mạch ở Thái âm bựt mạnh, phải xét ở chân tàng,
mạch của năm Tàng đều thiểu khí. Vị khí không quân bình... đó thuộc về Tam âm.
Nên thích ở huyệt Hạ du, bổ Dương tả Aâm [17].
Nếu Nhất dương một mình nghịch lên, thành chứng
Thiếu dương quyết [18].
Dương dồn lên cả bộ phận trên, mạch của bốn
Tàng khác đều mạnh, khí trở về Thận, nên trị ở Kinh lạc, tả Dương bổ Aâm
[19].
Mạch của Nhất âm một mình đến, tức chủ trị do
Quyết âm [20].
Vì chân tàng hư nên trong Tâm đau ê ẩm, hợp với
uống thuốc, quyết khí bức bách, khiến toát mồ hôi. Nên điều độ uống ăn, hợp với
uống thuốc, hòa hợp dược vị và thích ở Hạ du.
Hoàng Đế hỏi rằng:
Tượng của các Thái dược tạng như thế nào?
[21]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thái dương tàng, tượng Tam dương mà phù
[22].
Hoàng Đế hỏi?
Thiếu dương tàng, tượng Nhất dương, hoạt mà
không thực [23].
Dương minh tàng, tượng mã dương mưu Phù đại
[24].
Thái âm tàng, mạch bựt lên như phục cổ, Nhị âm
bựt đến, dù là Thận, chỉ trầm mà không phù (1) [25].
Thiên hai mươi hai: TÀNG KHI PHÁP THỜI LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
Hợp thân hình con người, bắt chước bốn mùa, năm
hành để điều trị… Thế nào là thuận, thế nào là nghịch, thế nào là đắc, thế nào
là thất…? Xin cho biết rõ [1].
Kỳ Bá thưa
rằng:
Năm hành là Kim, Mộc, Thủy, Hỏa,
Thổ, Thay nhau qúi, thiện, để biết chết sống, để quyết thành bại, và định cái
khí của năm Tàng, cùng cái lúc hơi bớt cái lúc nặng thêm... Rồi do đó dự tính
khi chết và sống [2].
Hoàng Đế nóùi:
Xin cho biết rõ căn nguyên...
[3]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Can chủ về mùa Xuân, kinh khí do
Túc Quyết âm thiều dương chủ trị, ứng với hai ngày Giáp Aát. Can khổ về sự cấp
(tức thái quá), kíp ăn vị cam để cho hoãn lại [4].
Tâm chủ về mùa hạ, kinh khí do
thủ Thiếu âm Thái dương chủ trị, ứng với hai ngày Bính Đinh. Tâm khổ về sự hoãn
(chậm chạp tán mạn), kíp ăn vị toan để cho hậu lại [5].
Tỳ chủ về Trường hạ, kinh khí do
Túc Thái âm Dương minh chủ trị, ứng với hai ngày Mậu, Lỷ, Tỳ thổ về sự thập, kíp
ăn vị khổ để cho ráo lại [6].
Phế chủ về mùa thu, kinh khí do
Thủ Thái âm Dương minh chủ trị, ứng với hai ngày Canh Tân, Phế, khổ về khí
nghịch lên, kíp ăn vị khổ để cho tiết đi [7].
Thận chủ về mùa Đông, kinh khí do
Túc Thiếu dương, Thái âm chủ trị, ứng với hai ngày Nhâm Qúi, Thận khổ về sự táo
(ráo), kíp ăn vị tân để cho nhuận, do đó khai được tấu lý, sinh ra tân dịch và
thông khí... [8]
Bệnh ở Can, khỏi về mùa Hạ, mùa
Hạ không khỏi tới mùa Thu sẽ nặng thêm. Nếu mùa Thu không chết, sẽ đứng bệnh về
Đông và khỏi hẳn, về mùa Xuân. Cấm hóng gió (theo nghĩa đoạn trên này và cả dưới
đây, chuyên nói về sinh khắc, duyệt giả chú ý) [9].
Bệnh ở Can, khỏi về ngày Bính,
Đinh, ngày Bính, Đinh không khỏi, sẽ nặng thêm về ngày Canh, Tân. Nếu ngày Canh,
Tân không chết sẽ đứng bệnh về ngày Nhâm, Qúi, và khỏi hẳn về ngày Giáp, Aát
[10].
Bệnh ở Can, sáng sớm tỉnh táo,
chập tối nặng, nửa đêm yên [11].
Can khí muốn sơ tán, kíp ăn vị
tân để cho tán; dùng vị tân để bổ, vị toan để tả [12].
Bệnh về tâm, khỏi ở mùa Trường
hạ, mùa trường hạ không khỏi, sẽ nặng ở mùa Đông. Nếu mùa Đông không chết, sẽ
đứng bệnh ở mùa Xuân, khỏi hẳn ở mùa Hạ [13].
Cấm ăn thức nóùng, mặc áo nóùng
[14].
Bệnh về Tâm, khỏi ở ngày Mậu, Kỷ,
ngày Mậu Kỷ, không khỏi, nặng ở ngày Nhâm, Qúi. Nếu ngày Nhâm Qúi không chết, sẽ
đứng bệnh ở ngày Giáp, Aát khỏi hẳn ở ngày Bính, Đinh [15].
Bệnh về Tâm, đúng trưa tỉnh táo,
nửa đêm nặng, sáng sớm yên [16].
Tâm muốn nhuyễn (mềm mại), kíp ăn
vị hàn để cho nhuyễn, dùng vị hàn để bổ, vị cam để tả [17].
Bệnh về Tỳ, khỏi ở mùa Thu, mùa
Thu không khỏi, sẽ nặng ở mùa Xuân. Nếu mùa Xuân không chết, sẽ đứng bệnh ở mùa
Hạ, khỏi ở mùa Trường hạ [18].
Cấm ăn thức có tính ấm, ăn nó, và
ở nơi ẩm mắc áo ướt [19].
Bệnh về Tỳ, khỏi ở ngày Canh,
Tân, ngày Canh tân không khỏi sẽ nặng ở ngày Giáp, Aát. Nếu ngày Giáp Aát không
chết, sẽ đứng bệnh ở ngày Bính, Đinh, khỏi hẳn ở ngày Mậu, Kỵû...
[20]
Bệnh về Tỳ, lúc xế chiều tỉnh
táo, lúc mặt trời mọc nặng, chập tối yên [21].
Tỳ muốn được thư hoãn, kíp ăn vị
cam để cho thư hoãn, dùng vị khổ để tả, vị cam để bổ [22].
Bệnh về Phế, khỏi ở mùa Đông, mùa
Đông không khỏi, nặng ở mùa Hạ. Nếu mùa Hạ không chết, sẽ đứng bệnh ở mùa Trường
Hạ, khỏi hẳn về mùa Thu [23].
Cấm ăn uống thứ lạnh và mặc áo
lạnh [24].
Bệnh về Phế, khỏi ở ngày Nhâm,
Qúi, ngày Nhâm, Qúi không khỏi, sẽ nặng ở ngày Bính, Đinh. Nếu ngày Bính, Đinh
không chết, sẽ đứng bệnh ở ngày Mậu, Kỷ, khỏi hẳn ở ngày Canh, Tân
[25].
Bệnh về Phế, chập tối tỉnh táo,
đúng trưa nặng, nửa đêm yên [26].
Phế muốn thâu liễm, kịp ăn vị
toan cho thâu liễm. Dùng vị toan bổ, vị tân tả [27].
Bệnh về Thận, khỏi ở mùa Xuân,
mùa Xuân không khỏi, sẽ nặng ở mùa Trường hạ. Nếu mùa Trường Hạ không chết, sẽ
đứng bệnh ở mùa Thu, khỏi hẳn ở mùa Đông.
Cấm ăn các thức xào, nướng có tính
nóng vào áo hơ (là) nóng [28].
Bệnh về Thận, khỏi ở ngày Giáp
Aát, ngày Giáp Aát không khỏi, sẽ nặng ở ngày Mậu, Kỷ. Nếu ngày Mậu, Kỷ không
chết, sẽ đứng bệnh ở ngày Canh, Tân, khỏi hẳn ở ngày Nhâm Qúi
[29].
Bệnh về Thận, nửa đêm tỉnh táo,
gặp gió tứ qúi (Thìn, Tuất, Sửu, Ty) nặng, xế chiều yên [30].
Thận muốn kiên, kịp ăn vị khổ để
cho kiên, dùng vị khổ để bổ, vị hàm để tả[31].
Phàm tà khí phạm vào người, lấy
cái “thắng” để cùng thêm lên (Như Can Bệnh, thêm lên về Canh, Tân v.v) gặp cái
“sở bất thắng” thời càng nặng, gặp cái “sở sinh” thời đứng bệnh. Gặp đúng vào
bản vị của mình sẽ khỏi. Tất phải hiểu thấy cái mạch của năm Tàng, mới có thể
nóùi được lúc nhẹ, lúc nặng và dự đoán được cái thời kỳ sinh tử
[32].
Bệnh về Can, đau ở hai bên sườn,
dẫn xuống Thiếu phúc, khiến người hay nóä. Can hư thời mắt lờ mờ trông không rõ,
tai nghe không tỏ, hay sợ như sắp bị người bắt. Nên lấy ở hai kinh mạch Quyết âm
và Thiếu dương [33].
Khí nghịch thời đầu nhức, tai
điếc, mà sưng, nên bớt huyết đi (hoặc tả bớt) [34].
Bệnh về tâm, trong hung đau, chi
lạc ở hiếp đầy, dưới hiếp đau, khắp khoảng xương vai, lưng đều đau, hai cánh tay
cũng đau [35].
Tâm hư thời hung phúc to ra, dưới
hiếp và yêu cùng rút mà đau. Lấy ở hai kinh mạch Thiếu Aâm, Thái dương, và trích
huyết dưới lưỡi [36].
Nếu bệnh biến, lại phải thích
thêm huyệt Aâm khích cho ra huyết [37].
Bệnh về Tỳ, mình nặng, cơ nhục
nhão nát tê dại, chân không co lại được, lúc đi, đau trong xương, dưới chân cũng
đau [38].
Tỳ hư thời bụng đầy, ruột sôi,
xôn, tiết thức ăn không đều. Nên lấy huyệt ở các kinh mạch Thái âm, Dương minh
và Thiếu âm [39].
Bệnh về phế, suyễn, khái, nghịch
khí, vai, lưng đau, hãn ra, cầu âm (xương khu), vế, đầu gối, xương ống đều đau
[40].
Phế hư thời không thở được dài,
tai điếc, cuống họng khô. Lấy huyết ở ngoài kinh mạch Thái âm, Túc Thái Dương và
bên trong quyết âm [41].
Bệnh về thận, bụng to, ống chân
sưng, suyễn và khái, mình nặng, lúc ngủ toát mồ hôi, ghê gió
[42].
Thận hư thời trong bụng đau, đại
phúc, tiểu phúc đều đau, quyết lãnh, ý tứ không vui
Nên lấy huyết ở kinh mạch Thiếu âm
và Thái âm [43].
Can sắc xanh, nên ăn vị ngọt,
nghạnh mễ, thịt bò, quả táo qùi... Đều thuộc về vị ngọt [44].
Tâm sắc xích, nên ăn vị toan,
tiểu đậu, thịt chó, quả mạn, rau cửu... Đều thuộc về vị toan
[45].
Phế sắc bạch, nên ăn vị khổ, lúa
mạch, thịt dê, quả hạnh, rau giới (củ kiệu), đều thuộc về vị khổ
[46].
Tỳ sắc hoàng, nên ăn vị hàn, đại
đậu, thịt lợn, quả lật, rau hoặc... đều thuộc về vị hàm [47].
Thận sắc hắc, nên ăn vị tân,
hoàng thử, thịt gà, quả đào, củ hành... đều thuộc về vị tân
[48].
Vị tân thời tán, vị toan thời
thâu, vị cam thời hoãn, vị khổ thời kiên, vị hàn thời nhuyễn
[49].
Các thứ thuốc có tính chất độc
công trị bệnh tà [51]. Năm giống lúa để chuyên về sự nuôi năm Tàng [52]. Năm thứ
quả để giúp cho sự nuôi[53]. Năm loài súc để giúp sự bổ ích [54]. Năm thứ rau để
cho đầy đủ thêm. Khí với vị hợp lại để ăn và uống, sẽ bổ tinh và ích khí
[55].
Vậy năm vị tân, toan, cam, khổ,
hàm... đó đều có sự lợi ích, hoặc tán, hoặc thâu, hoặc cấp, hoặc kiên, hoặc
nhuyễn v.v.. [56]. Bốn mùa năm tàng mắc bệnh, đều theo sự cân dùng thích nghi
của năm tàng [57].
Thiên hai mươi ba: TUYÊN MINH NGŨ
KHI
Sự dẫn vào các tàng của năm vị:
Toan vào Can, Tân vào Phế, Khổ vào Tâm, Hàm vào Thận, Cam vào Tỳ
[1].
Năm khí gây nên bệnh: Tâm phát ra
chứng nấc, Phế phát ra chứng khái: Can phát ra chứng nóä, muốn nóùi luôn. Tỳ
phát ra chứng miệng thường phải nuốt nước miếng, Thận phát ra chứng hay vươn vai
và hắt hơi. Vị phát ra chứng khí nghịch, chứng ọe (ợ) và chứng khủng (sợ), Đại
trường, Tiểu trướng phát ra chứng tiết (tả). Hạ tiêu ràn thành chứng thủy, Bàng
quang không lợi thành chứng long (tiểu tiện vít, đau) hoặc bất cước (tức tiểu
tiện bất cấm), và di niệu (xón đái), Đởm phát ra chứng Nóä. Đó là năm bệnh của 5
Tàng, hợp với khí của năm hành [2].
Tinh của năm tàng cùng dồn lại, sẽ
phát các chứng: Tinh khí dồn lên Tâm thời thành chứng hay hỷ, dồn lên Phế thời
thành chứng hay bị, dồn lên Tỳ thời thành chứng hay Uùy, dồn xuống Thận thời
thành chứng hay khủng Năm chứng “dồn” đó, bởi vì hư mới có thể dồn
[3].
Năm sự chết của năm Tàng: Tâm
ghét nhiệt. Phế ghét hàn, Can ghét phong, Tỳ ghét thấp, Thận ghét táo
[4].
Năm Tàng hóa ra các chất lỏng:
Tâm hóa ra hãn: Phế hóa ra thế (nước mũi), Can hóa ra lệ (nước mắt) Tỳ hóa diên
(nước dãi). Thận hóa ra thóa (nước miếng) [5].
Sự cấm kỵ của năm Vị, vị Tân dẫn
vào khí, khi mắc bệnh không nên ăn nhiều vị tân, vị hàm dẫn vào huyết, huyết mắc
bệnh không nên ăn nhiều vị hàm, vị khổ dẫn vào xương, xương mắc bệnh không nên
ăn nhiều vị cam, vị toan dẫn vào Cân, cân mắc bệnh không nên ăn nhiều vị toan
[6].
Các chứng bệnh phát ra ở 5 tàng:
Thận âm mắc bệnh phát ra ở cốt, Tâm dương mắc bệnh phát ra ở huyết, Tỳ âm mắc
bệnh, phát ra ở nhục, Can dương mắc bệnh phát về mùa Đông, Phế âm mắc bệnh phát
về mùa Hạ [7].
Năm sự rối loạn phát sinh bởi tà
khí: Tà lấn vào Dương thời phát bệnh cuồng, tà lấn vào âm thời phát bệnh Tý,
dương khí dồn lên thời phát chứng đau ở đầu, âm khí dồn lên thành chứng không
nóùi được. Tà ở dương phận lấn vào âm thời bệnh nhân yên tĩnh, tà ở âm phận lấn
vào dương thời bệnh nhân hay nóä [8].
Năm tà khí hiện ra mạch: Mùa Xuân
hiện mạch của mùa Thu, mùa Hạ hiện mạch của mùa Đông, mùa Trường hạ hiện mạch
của mùa Xuân, mùa Thu hiện mạch của mùa Hạ, mùa Đông hiện mạch của mùa Trường
hạ... Đó gọi là từ âm phận hiện ra dương phận đều là tà khí thắng, khó chữa
[9].
Các thừ “tàng” của năm Tàng, Tâm
tàng thần, phế tàng phách, Can tàng hồn, Tỳ tàng ý, Thận tàng Chí
[10].
Các thứ sở chủ do năm Tàng: Tâm
chủ về mạch Phế chủ về bà (da), Can chủ về Cân, Tỳ chủ về nhục, Thận chủ về cốt
[11].
Năm sự thái quá (lao, nhọc) làm
thương đến năm Tàng. Trong lâu làm thương đến huyết, nằm lâu làm thương đến khí,
ngồi lâu làm thương đến nhục, đứng lâu làm thương đến cốt, đi lâu làm thương đến
Cân [12].
Năm mạch tương ứng với bốn mùa:
mạch của Can Huyền, mạch của Tâm Câu, mạch của Phế Mao, mạch của Tỳ Đại, mạch
của Thận Thạch [13].
Thiên hai mươi ba: TUYÊN MINH NGŨ
KHI
Sự dẫn vào các tàng của năm vị:
Toan vào Can, Tân vào Phế, Khổ vào Tâm, Hàm vào Thận, Cam vào Tỳ
[1].
Năm khí gây nên bệnh: Tâm phát ra
chứng nấc, Phế phát ra chứng khái: Can phát ra chứng nóä, muốn nóùi luôn. Tỳ
phát ra chứng miệng thường phải nuốt nước miếng, Thận phát ra chứng hay vươn vai
và hắt hơi. Vị phát ra chứng khí nghịch, chứng ọe (ợ) và chứng khủng (sợ), Đại
trường, Tiểu trướng phát ra chứng tiết (tả). Hạ tiêu ràn thành chứng thủy, Bàng
quang không lợi thành chứng long (tiểu tiện vít, đau) hoặc bất cước (tức tiểu
tiện bất cấm), và di niệu (xón đái), Đởm phát ra chứng Nóä. Đó là năm bệnh của 5
Tàng, hợp với khí của năm hành [2].
Tinh của năm tàng cùng dồn lại, sẽ
phát các chứng: Tinh khí dồn lên Tâm thời thành chứng hay hỷ, dồn lên Phế thời
thành chứng hay bị, dồn lên Tỳ thời thành chứng hay Uùy, dồn xuống Thận thời
thành chứng hay khủng Năm chứng “dồn” đó, bởi vì hư mới có thể dồn
[3].
Năm sự chết của năm Tàng: Tâm
ghét nhiệt. Phế ghét hàn, Can ghét phong, Tỳ ghét thấp, Thận ghét táo
[4].
Năm Tàng hóa ra các chất lỏng:
Tâm hóa ra hãn: Phế hóa ra thế (nước mũi), Can hóa ra lệ (nước mắt) Tỳ hóa diên
(nước dãi). Thận hóa ra thóa (nước miếng) [5].
Sự cấm kỵ của năm Vị, vị Tân dẫn
vào khí, khi mắc bệnh không nên ăn nhiều vị tân, vị hàm dẫn vào huyết, huyết mắc
bệnh không nên ăn nhiều vị hàm, vị khổ dẫn vào xương, xương mắc bệnh không nên
ăn nhiều vị cam, vị toan dẫn vào Cân, cân mắc bệnh không nên ăn nhiều vị toan
[6].
Các chứng bệnh phát ra ở 5 tàng:
Thận âm mắc bệnh phát ra ở cốt, Tâm dương mắc bệnh phát ra ở huyết, Tỳ âm mắc
bệnh, phát ra ở nhục, Can dương mắc bệnh phát về mùa Đông, Phế âm mắc bệnh phát
về mùa Hạ [7].
Năm sự rối loạn phát sinh bởi tà
khí: Tà lấn vào Dương thời phát bệnh cuồng, tà lấn vào âm thời phát bệnh Tý,
dương khí dồn lên thời phát chứng đau ở đầu, âm khí dồn lên thành chứng không
nóùi được. Tà ở dương phận lấn vào âm thời bệnh nhân yên tĩnh, tà ở âm phận lấn
vào dương thời bệnh nhân hay nóä [8].
Năm tà khí hiện ra mạch: Mùa Xuân
hiện mạch của mùa Thu, mùa Hạ hiện mạch của mùa Đông, mùa Trường hạ hiện mạch
của mùa Xuân, mùa Thu hiện mạch của mùa Hạ, mùa Đông hiện mạch của mùa Trường
hạ... Đó gọi là từ âm phận hiện ra dương phận đều là tà khí thắng, khó chữa
[9].
Các thừ “tàng” của năm Tàng, Tâm
tàng thần, phế tàng phách, Can tàng hồn, Tỳ tàng ý, Thận tàng Chí
[10].
Các thứ sở chủ do năm Tàng: Tâm
chủ về mạch Phế chủ về bà (da), Can chủ về Cân, Tỳ chủ về nhục, Thận chủ về cốt
[11].
Năm sự thái quá (lao, nhọc) làm
thương đến năm Tàng. Trong lâu làm thương đến huyết, nằm lâu làm thương đến khí,
ngồi lâu làm thương đến nhục, đứng lâu làm thương đến cốt, đi lâu làm thương đến
Cân [12].
Năm mạch tương ứng với bốn mùa:
mạch của Can Huyền, mạch của Tâm Câu, mạch của Phế Mao, mạch của Tỳ Đại, mạch
của Thận Thạch [13].
Thiên hai mươi bốn: HUYẾT KHI HÌNH
CHÍ
Cái số thường ở con người. Kinh
Thái dương thường nhiều huyết, ít khí, kinh Thiếu dương thường ít huyết, nhiều
khí, kinh Dương minh thường nhiều khí, nhiều huyết, kinh Thiếu âm thường ít
huyết, nhiều khí, kinh quết âm thường nhiều huyết, ít khí, kinh Thái âm thường
ít huyết, nhiều khí [1].
Túc Thái dương với Thiếu âm làm
biểu lý. Thiếu dương với quyết âm làm biểu lý, Dương minh với Thái âm làm biểu,
lý... Đó là những kinh thuộc về Thu [2].
Thủ Thái dương với Thiếu âm làm
biểu lý, Thiếu dương với Tâm chủ (tức bào lạc) làm biểu lý, Dương minh với Thái
âm làm biểu lý (1). Đó là những kinh thuộc về Thu [3].
Muốn biết huyệt Phế du, lấy một
cái dây, đo từ đầu vú bên nóï sang đầu vú bên kia rồi gấp đôi lại, lại lấy một
đoạn dây khác, cắt bằng cái dây gập đôi nóï. Tức là có 3 đoạn bằng nhau. Rồi đem
ra sau lưng, để một đều vào giữa xương Đại trùy (tức huyệt Bạch lao, một cục
xương nóái liền với cổ), buông đầu kia xuống dọc đường xương sống, còn hai đầu
kia chia chẽ ra hai bên. (Đầu dây nóï cách đầu dây kia 3 tấc, tức từ đường xương
sống ra đến đầu dây kia, mỗi bên một tấc 5 phân). Tại nơi đầu hai dây hai bên
đó, là huyệt Phế du. Cứ để in đầu day giữa thế, quặt xuống do một lần nữa, chỗ
chỉ của hai đầu dây hai bên sẽ là Tâm du lại đo xuống lần nữa, tại hai đầu dây
hai bên, bên tả là Can du, bên hữu là Tỳ du, lại đo quặt xuống một lần nữa, tại
hai đầu dây hai bên là Thận du. Đó là du huyệt của 5 Tàng, muốn dùng phương pháp
“cứu, thích” phải theo phương pháp đo thế [4].
Hình vui, chí khổ, bệnh đó sinh
ra bởi mạch, nên dùng Cứu, thích để điều trị [5].
Hình vui, chí vui, bệnh đó sinh
ra bởi nhục, nên dùng Châm, thạch để điều trị [6].
Hình khổ, chí vui, bệnh đó sinh
ra bởi Cân, nên dùng phép úy (chườm) dẫn để điều trị [7].
Hình khổ, chí khổ, bệnh đó sinh
ra bởi cuống họng, nên dùng thứ thuốc có vị ngọt để điều trị
[8].
9) Thường bị kinh khủng, kinh lạc
không thông, bệnh đó sinh ra bởi “bất nhân” (da thịt tê dại không biết gì), nên
dùng phép nặn, bóp và rượu thuốc để điều trị [9].
10) Thích ở huyệt kinh Dương minh,
cho tiết bớt khí huyết, thích ở huyết kinh Thái dương, cho tiết bớt huyết, không
nên để cho tiết khí, thích ở huyệt kinh Thái âm cho tiết bớt khí, không nên để
cho tiết huyết, thích ở huyệt kinh Thiếu âm cho tiết bớt khí, không nên để cho
tiết huyết, thích ở huyệt kinh quyết âm cho tiết bớt huyết, không nên để cho
tiết khí [10].
Thiên hai mươi lăm: BẢO MỆNH TOÀN HÌNH
LUẬN
Hoàng Đế hỏi
rằng:
Trời che đất chở, muôn vật đều đủ,
không gì qúi bằng người, người nhờ cái khí của trời đất để sinh, và cái tiết của
bốn mùa để thành. Trên từ quân vương, dưới đến chúng thứ, ai cũng muốn giữ cho
được toàn vẹn thân hình. Nhưng đã có hình, thời phải có bệnh, nếu không kịp
chữa, bệnh sẽ sâu vào xương tủy. Ta lấy làm lo, muốn dùng châm để trừ tật bệnh.
Vậy phương pháp nên như thế nào?
Kỳ Bá thưa
rằng:
Nghĩ như muối, vì vị nóù mặn, nên
khí của nóù thường ẩm ướt ra ngoài, dây đàn sắp đứt, tiếng nóù phải rè, Cây héo
thì lá nóù phải úa. Có ở bên trong, tất phải hiện ra bên ngoài. Ở con người cũng
vậy, bệnh đã quá lâu, sẽ phát chứng nấc (ọe) tức là 6 Phủ đã bị hoại, bì nhục bị
thương, huyết khi hóa đen. Đến lúc đó, dù có độc dược, uống vào vô ích, dù có
đoản châm, thích cũng không được.
Hoàng Đế nóùi:
Ta nghĩ đến mà đau lòng, trong Tâm
bối rối mà bệnh không thay đổi lại quá người mắc bệnh. Vậy làm thế nào cho khỏi
đau đớn ấy.
Kỳ Bá thưa rằng:
Người sinh ra ở đất, gửi mệnh ở
trời, trời đất hợp khí, nên gọi là người [4]. Người theo đúng được bốn mùa, trời
đất sẽ như cha, mẹ, người thấu hiểu được muôn vật, sẽ cũng như là con trời [5].
Trời có hai khí Aâm Dương, người có 12 tiết (tức 12 kinh mạch), trời có hàn thử,
người có hư thực, nếu kinh lý được sự biến hóa của Aâm Dương, không trái với bốn
mùa, và biết rõ sự lưu hành vận chuyển của 12 tiết... Sẽ là bực thánh trí, còn
ai lừa dối được nữa [6]. Nếu nhận rõ được sự biến của tám gió, sự “Thắng” của
năm hành, và xuất được cái số hư thực, để xuất, nhập, bổ tả, thời dù hơi thở hút
rất nhỏ, cũng có thể như trông thấy ở trước mắt [7].
Hoàng Đế hỏi:
Người sinh ra có hình, không lìa
khỏi Aâm Dương.Trời đất hợp khí, chia làm chín dã, tách làm bốn mùa. Nguyệt có
thiếu thừa, Nhật có dài ngắn, muôn vật đều đến, tính không thể siết, hư, thực,
thở, hút, điều trị nhường nào? Xin cho biết rõ [8].
Kỳ Bá thưa
rằng:
Mộc gặp Kim sẽ héo, Hỏa gặp Thủy
sẽ diệt, Thổ gặp Mộc sẽ đạt (điều đạt, xơ tiết). Kim gặp Hỏa sẽ khuyết. Thủy gặp
Thổ sẽ tuyệt. Muôn vật đều thế, nói không thể hết [9].
Về phép châm, có thể nêu rõ cho
ai nấy đều biết là có 5 phép chính.
Một là trị thần (tức là bảo thủ
tinh thần)
Hai là dưỡng thân (tức là bảo thủ
thân hình)
Ba là biết rõ cái châm giả của độc
dược.
Bốn là phép chế châm thạch nhỏ hay
lớn.
Năm là biết chẩn rõ phủ, tàng,
khi, huyết [10].
Năm phép trên này lập ra, có thứ
nên trước, có thứ nên sau. Về đời này chỉ biết hư thời làm cho thực, mãn thời
làm cho tiết, thế mà thôi. Nếu biết bắt chước trời đất, theo ứng rồi sẽ động,
thời sẽ chóng như vang theo tiếng, như bóng theo hình, độc vãng, độc lại, qủi
thần không lường [12].
Hoàng Đế nóùi:
Xin cho biết phương pháp
[12].
Kỳ Bá thưa
rằng:
Phàm phép thích, phải trị thần
trước [13]. Năm tàng đã định rõ chín hậu đã đầy đủ... Bấy giờ mới dùng đến châm.
Trong khi dùng châm, phải hết sức tồn thần, không nên quá lạm, không nên bội
vàng, trong tàng phủ ngoài cân mạch, phải ứng khớp với nhau, đừng chú trọng về
hình. Có như thế mới có thể dùng châm để thích cho người [15].
Người có “hư, thực” năm chứng
“hư” chớ gần, năm chứng “thực” chớ xa, đến lúc nên thích, phải nhanh như không
kịp chớp mắt [15]. Cầm châm phải vững, cất tay phải đều. Yên tĩnh, chú ý vào
châm. Chờ xem khí đến thế nào, lúc sắp dùng châm vững như gương nóû, lúc châm
kim xuống nhanh như phóng tên [17].
Hoàng Đế hỏi:
Thế nào là hư? Thế nào là thực?
[17]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thích vào người khí hư, phải đợi
cho khí đến thực (khí có thực rồi mới có thể thích), thích vào tà khí thực, phải
đợi cho khí tiết ra thành hư [18].
Khi kinh khí đã dẫn đến, phải giữ
ngay chớ bỏ lỡ, dù sâu, dù nóâng, chí phải chuyên nhất, tuyệt nhất không động
cặp đến một vật gì ở bên ngoài, phải chú ý, đừng sơ xuất [19].
Thiên hai mươi sáu: BÁT CHÍNH THẦN MINH
LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
Về việc dùng châm phải có phương
pháp và chuẩn tắc, xin cho biết rõ [1].
Kỳ Bá thưa
rằng:
Về phương pháp thích, phải chờ ở
nhật, nguyệt, tinh, thần và cái khí “bát chính” (tức gió của tám phương). Khi
khí đã định rồi sẽ thích [2]. Gặp những ngày ấm áp sáng sủa, thời huyết dịch
điều hòa mà vệ khí nóåi ra bên ngoài, thời huyết ngừng trệ mà vệ khí chìm vào
bên trong [3]. Khi nguyệt mới sinh (trăng nón) thời huyết khí mới tinh (khiết)
vệ khí mới hành. Khi nguyệt đầy, huyết khí thực, cơ nhục bền chặt, khí nguyệt
khuyết, thời cơ nhục giảm sút, kinh lạc hư, vệ khí tán, chỉ còn hình ở lại. Đó
là nhân thiên thời để điều hòa khí huyết [4].
Bởi vậy, trời rét đừng thích, trời
ấm khí huyết không ngưng trệ, lúc trăng nón chớ tả, lúc trăng đầy chớ bổ, lúc
trăng khuyết chớ trị. Cần phải theo đúng thiên thời để điều khí huyết [5]. Nhận
thứ tự của trời, và cái thời hư, thực, để thi hành việc thích [6]. Cho nên nóùi:
lúc trăng nón chớ tả, e âm khí của Tàng sẽ bị hư, lúc trăng đầy chớ bổ, e huyết
khí càng thêm đầy ràn, nếu để cho “lạc” còn có huyết ứ lại, đó là đã thực lại
làm cho thêm thực, tức là “trùng thực”. Lúc trăng khuyết mà trị, đó làm loạn
kinh mạch, âm dương lẫn lộn, chân với tà không phân biệt, chìm lăn và ngừng trệ,
ngoài hư trong loạn, bệnh tà do đó càng tăng tiến [6].
Hoàng Đế hỏi:
Tinh thần bát chính để “hậu: gì?
[7]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Tinh thần cốt để ghi sự vận hành
của nhật, nguyệt, Bát chính cốt để “hậu” cái hư tà của tám phương. Bốn mùa cốt
để chia cái khí của Xuân, Hạ, Thu, Đông, để điều hòa cho nóù quân bình, và xa
lách cái hư tà bát chính đừng để mắc phải [8].
Đương lúc khí ở con người hư, lại
gặp hư tà của trời, hai “hư” cùng “cảm” lẫn nhau, sẽ suốt tới xương, và làm
thương tới năm Tàng... Lương công cứu ngay, đừng để cho bị thương. Cho nên nóùi:
những ngày “thiên kỵ” cần phải biết rõ (1) [9].
Hoàng Đế hỏi:
Xin cho biết thế nào là “bắt chước
đời xưa”? [10]
Kỳ Bá thưa rằng:
Bắt chước đời xưa, tức là bắt
chước ở Châm kinh. Ngoài đó lại còn phải nghiệm về sau này, biết ngày nào hàn
hay ôn, nguyệt bao giờ hư hay thịnh, để “hậu” xem khí phù, trầm thế nào, rồi mới
thi hành phép điều trị, sẽ được hiệu nghiệm ngay. Vì thế nên lương công khác hẳn
mọi người, trong rõ từ vô hình, nghe tỏ từ vô thanh, thật là thần tình, ít ai bì
kịp [11].
Hư tà tức là cái khí của “bát
chính”. Chính tà là do sự nhọc mệt, mình thoát mồ hôi, tấu lý mở rộng, gặp phải
hư phong, nóù phạm vào người nhẹ nhàng... Những trường hợp đó, người ta chỉ có
thể biết được tính, nào ai còn trông thấy hình [12].
Bực Thượng công chữa bệnh ngay từ
lúc mới nảy mầm, trước phải biết cái khí của ba bộ, chín hậu, để điều hòa cho
khỏi gây thành bệnh lớn [13].
Còn kẻ Hạ công thời chi cứu chữa
khi bệnh đã thành, khí thế đã bại, có hiểu biết gì đến sự trái ngược của ba bộ
chín hậu đâu [14].
Hoàng Đế hỏi:
Xin cho biết rõ phương pháp bổ,
tả... [15]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Tả phải dùng “phương” (tức là
đương), dùng ngay vào lúc khí “đương thịnh), lúc nguyệt đương đầy, lúc nhật
đương ôn, và lúc khí ở con người đương thịnh, đúng vào lúc hơi đương hút vào,
liền cắm châm vào, chờ lúc thở ra từ từ rút châm... có như thế, khí mới thịnh mà
dẫn hành được [16].
Bổ phải dùng “viên” (1) viên tức
là chuyển di là lưu hành [17].
Thích đã trúng vào Vinh, lại phải
chờ lúc hút vào để xoay chuyên mũi châm [18].
Cho nên muốn nuôi thần khí tất
phải biết rõ thân hình con người gầy hay béo, vinh vệ khí huyết thịnh hay suy.
Mới có thể dùng châm được trúng [19].
Thiên hai mươi bảy: LY
HỢP CHÂN TÀ LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
Xin cho biết tà khí ở kinh, gây
nên bệnh thế nào, và nên thích như sao? [1]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Thánh nhân đặt ra độ số, tất ứng
với trời đất. Trời có Tú độ (độ đi của sao) đất có kinh thủy (các giòng sông),
người có kinh mạch [2].
Trời đất ôn hòa thời kinh thủy
yên tĩnh, trời rét đất nứt, thời kinh thủy ngừng trệ, trời thử đất nhiệât, thời
kinh thủy tràn lan, gió bão bốc to, thời sóng nước dồn cao... Tà khí phạm vào
mạch ở con người cũng vậy [3]. Hàn thời huyết ngừng trệ, thử, thời khí lỏng
loãng [4]. Tà nhân hư mà phạm vào, cũng như kinh thủy bị gió thổi giạt [5]. Động
mạch của Kinh, lúc đến cũng cồn lên, khí đi trong mạch thời đều đều trôi chảy
[6].
Khí dẫn đến Thốn khẩu, lúc đại,
lúc tiểu, đại là tà khí đến, tiểu thời vô sự [7].
Lúc lưu hành không có nơi nhất
định, lúc ở Aâm, lúc ở Dương không thể chia rõ độ số [8].
Theo tà ở vào bộ phận nào để xét,
ba bộ, chín hậu cho đúng, nếu vụt thấy tà khi ở bộ phận nào, kíp chặn ngay đi,
đừng để lây láng [9].
Lúc hút vào thời dùng châm, đừng
để khí nghịch [10].
Yên lặng để châm thong thả, đừng
để tà khí tán bố. Tới khi một hút vào nữa, lại xoay chuyển châm, đó là muốn chờ
được khí [11].
Chờ lúc thở ra, sẽ rút châm, thở
ra hết, châm rút ra hết, tà khí cũng ra hết, nên gọi là Tả
[12]
Hoàng Đế hỏi:
Bất túc thời bổ, bổ như thế nào?
[13]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Trước phải dùng tay vuốt lên huyệt
định châm, miết mạnh tay xuống cho khí tan, đẩy lên đẩy xuống cho huyết lưu
thông, đập mạnh lên cho bệnh nhân chú ý, rồi “bấu” (cấu) lấy da lôi cao lên, tức
thời hạ châm... Sau khi hạ châm, để yên cho khí lưu thông... Khi khí đã đến,
đừng để biến chuyển. Chờ hút dẫn châm, khí không tiết ra, rút châm vít huyệt, để
khí khỏi kiệt. Như thế gọi là bổ [14].
Hoàng Đế hỏi:
Phép hậu khí như thế nào?
[15]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Khi tà khí lìa khỏi lạc để vào
kinh, ký túc ở trong huyết mạch, khí hàn ôn chưa hợp nhau, lúc đó tà khí sẽ cuộn
lên, lúc lại lúc đi, nên không có nơi nhất định. Cho nên cần phải ngay từ lúc tà
khí nóù mới lại án cho nóù ngưng lại, rồi thừa thế mà thích ngay. Đừng đón tả
vào lúc tà khí đương thịnh [16].
Chân khí tức là kinh khí, khi
kinh khí đã quá hư, thời cũng không nên tả bỏ tà khí giữa lúc đương thịnh
[17].
Nếu “hậu” tà khí không tinh, khi
đại khí đã quá rồi mới tả, thời chân khí sẽ thoái, thoát thời không thể hồi
phục, do đó tà khí lại đến, bệnh càng tăng tiến [18].
Vậy cần phải tả ngay lúc tà khí
mới đến. nếu hoặc sớm quá, hoặc muộn quá, thời khí huyết đã đến hết, bệnh ấy
không thể hạ được nữa [19].
Hoàng Đế hỏi: Bổ với tả, nên dùng
phép nào trước? [20]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Về phép công tà, thích bớt bỏ
huyết cho tà khí tiết ra, rồi sau mới bổ chân khí. Nhưng đó thuộc về tân tà, nên
mới thích như vậy, bệnh sẽ khỏi ngay [21].
Hoàng Đế hỏi:
Nếu chân khí với tà khí đã trộn
lẫn, không còn nóåi cuộn lên nữa, thời làm thế nào? [22]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Phải xét rõ thịnh suy của ba bộ,
chín hậu, để điều hòa cho quân bình, xét rõ sự “tương thất, tương giảm” của tả,
hữu, trên, dưới và bệnh ở Tàng nào, để định đoạt sự sống chết
[23].
Nếu không biết được ba bộ, thời
không biết được âm dương, không phân được trời đất. Phải lấy đất để “hậu” đất,
trời để “hậu” trời người để hậu người. Rồi điều hòa trung phủ (vị) để ấn định ba
bộ [24].
Vậy nếu thích mà không biết bệnh
mạch về ba bộ, chín hậu ở nơi nào, dù có sự thái quá hay bất cập cũng không sao
ngăn ngừa được [25].
Thiên hai mươi tám: THÔNG BÌNH HƯ THỰC
LUẬN
Hoàng đế hỏi:
Sao gọi là hư thực?
[1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tà khí thịnh gọi là thực, tinh khí
đoạt gọi là hư. [2]
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh tình hư thực như thế nào?
[3]
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí hư tức là Phế hư
[4].
Phàm khí nghịch thời chân lạnh
[5].
Nếu gặp thời sinh vượng của nóù
thời sống, đúng vào thời khắc của nóù thời khắc của nóù thời chết. Các tàng khác
đều theo một thông lệ như vậy [6].
Hoàng Đế hỏi:
Sao gọi là trùng thực?
[7]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tỉ như, bệnh đại nhiệt, khí nhiệt,
mạch mãn, gọi là trùng thực [8].
Hoàng Đế hỏi:
Kinh, Lạc đều thực nên điều trị
thế nào? [9]
Kỳ Bá thưa rằng:
Kinh, Lạc đều thực, tức là Thốn
mạch cấp mà xích hoãn. Đều nên dùng châm để thích. Vậy hoạt là thuận, mà sắc là
nghịch [10].
Phàm hư thực đều theo vật loại
trước. Cho nên hễ năm tàng, xương thịt đều hoạt lợi, thời có thể sống lâu
[11].
Hoàng Đế hỏi:
Lạc khí bất túc, kinh khí hữu dư,
thời như thế nào? [12]
Kỳ Bá thưa rằng:
Nếu lạc khí bất túc, kinh khí hữu
dư, thời Thốn khẩu nhiệt mà Xích hàn. Thu, Đông là thuận Xuân, Hạ là nghịch, nên
theo kinh để điều trị [13] .
Hoàng Đế hỏi:
Kinh hư, Lạc mãn thời như thế nào?
[14]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Kinh hư, Lạc mãn thời Xích bộ
nhiệt mãn mà Thốn khẩu hàn sắc [15].
Hoàng Đế hỏi:
Trị chứng ấy như thế nào?
[16]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Lạc mãn, Kinh hư thời cứu ở Aâm mà
thích ở Dương, Kinh mãn, lạc hư thời thích ở Aâm mà cứu ở Dương
[17].
Hoàng Đế hỏi:
Thế nào Trùng hư? [18]
Kỳ Bá thưa rằng: [19]
Mạch khí, Thốn hư, Xích hư thời gọi là Trùng
hư.
Hoàng Đế hỏi:
Nên điều trị như thế nào? [20]
Kỳ Bá thưa rằng:
Bệnh thuộc khí hư, nói năng bợt bạt. Nếu xích
hư, thời bước đi lò dò [21].
Phàm mạch hư, không giống với mạch Aâm hư. Vậy
nếu hoạt thời sống, sắc thời chết [22].
Hoàng Đế hỏi:
Hàn khí bốc lên mạnh, mạch mãn mà thực, thời như
sao? [23]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thực mà hoạt, thời sống, thực mà nghịch, thời
chết [24].
Mạch thực và mãn, tay chân lạnh, đầu nóng, thời
như thế nào? [25]
Kỳ Bá thưa rằng:
Gặp mùa Xuân mùa Thu, thời sống, gặp mùa Đông
mùa Hạ thời chết. Nếu mạch phù sắc, mà mình lại nhiệt, sẽ chết [26].
Hoàng Đế hỏi:
Thân hình đều mãn (phù thũng), thời như thế nào?
[26]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thân hình đều mãn, mạch cấp, đại và kiên, Xích
bộ lại sắc không tương ứng. Như vậy, thuận thời sống, nghịch thời chết
[28].
Hoàng Đế hỏi:
Như thế là thế nào? [29]
Kỳ Bá nói:
Tay chân ấm, là thuận, tay chân lạnh là nghịch
[30].
Hoàng Đế hỏi:
Đàn bà nuôi con, mắc bệnh nhiệt, mạch lại “tiểu”
thời thế nào? [31].
Kỳ Bá thưa rằng:
Tay chân nóng thời sống, lạnh thời chết
[32].
Hoàng Đế hỏi:
Đàn Bà nuôi con, trúng phong nhiệt, thở suyễn,
rụt vai, mạch như thế nào? [33]
Kỳ Bá rằng:
Thở suyễn, rụt vai, mạch sẽ đại thực. Nếu hoãn
thời sống, cấp thời chết [34].
Hoàng Đế hỏi:
Trường tích (đại tiện nát), tiện ra huyết, như
thế nào? [35]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mình nóng thời chết, mát thời sống?
[36]
Hoàng Đế hỏi:
Trường tích, ra lẫn bọt trắng, như thế nào?
[37]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch Trầm thời sống, Phù thời chết
[38].
Hoàng Đế hỏi:
Trường tích mà ra lẫn mủ và máu thời thế nào?
[39]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch tuyệt thời chết, hoạt đại thời sống
[40].
Hoàng Đế hỏi:
Về chứng trường tích, mình không nóng, mạch
không tuyệt, thời như sao? [41]
Kỳ Bá thưa rằng:
Nếu mạch hoạt, đại thời sống, sắc thời chết. Nên
theo từng Tàng để dự đoán ngày chết [42].
Hoàng Đế hỏi:
Mạch “điên tật” (bệnh Điên, tựa kinh giản) như
thế nào? [43]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch bựt lên Đại, và Hoạt, lâu ngày tự khỏi, nếu
mạch tiểu, kiên và cấp, sẽ chết [44].
Hoàng Đế hỏi:
Điên tật, mạch hư, thực thế nào? [45]
Kỳ Bá thưa rằng:
Hư, thời có thể chữa khỏi, thực thời chết
[46].
Hoàng Đế hỏi:
Về chứng “Tiểu đản” (mình nóng mà thân thể hao
mòn), hư thực thế nào? [47]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch thực và đại, bệnh dù lâu, có thể chữa, mạch
huyền, nếu tiểu viêm và kiên, dù lâu cũng không thể chữa [48].
Hoàng Đế nói:
Hình độ, cốt độ, mạch độ, cân độ, có thể biết
được.
Mùa Xuân nên kíp trị kinh lạc, mùa Hạ nên kíp
trị kinh du, mùa Thu nên kíp trị sáu phủ, mùa Đông thuộc về thời bế
tắc.
* Nên dùng thuốc uống mà ít dùng châm
thạch.
* Đối với chứng ung thư (mụn, nhọt) thời bất cứ
mùa nào, phải dùng châm thạch ngay [49].
Về chứng ung, thủ thái âm bàng tạng hội (Thủ
thái âm bàng hội, khi hội, Anh mạch, thưởng đốt, chưa định không rõ chỗ nào để
tay vào không có cảm giác lúc có lúc không, nên thích huyệt Tam hối thuộc kinh
với huyệt (Anh mạch, mỗi huyệt hai lần) [50].
Ung phát ra ở gần nách, thích kích Túc Thiếu
dương, năm lần thích mà nhiệt không dứt, thích Thủ Tâm chủ ba lần, và thích ở
kinh lạc thuộc Thủ Thái âm, nơi đại cốt, ba lần [51].
Ung phát ra quá chóng, cân nhuyễn, đau ran ở
trong bắp thịt, mồ hôi ở Phế toát ra không dứt, bào khí kém sút, nên thích kinh
du [52].
Về phúc bộ não, án tay vào không dằn được
xuống, nên thích ở kinh, lạch Thủ Thái dương là mốc của vị Trung Quản Vị mạc.
Huyệt thiếu âm du, cách đường xương sống ba tấc rưỡi, dùng châm tròn và sắc
[53].
Hoắc loạn, thích huyệt Du bàng 5 lần, thích Túc
Dương minh thượng bàng 3 lần [54].
Kinh giản, kinh mạch ngũ. Về bệnh giản, kinh,
thích năm mạch, châm Thủ Thái âm năm lần, Thái dương kinh 5 lần, thích cạnh Kinh
lạc thủ Thiếu chi nhánh âm một lần, Túc Dương minh một lần, cách trên “xương
khoai” châm 3 nóát trên mắt cá chân năm tấc 3 châm[55].
Phàm trị các chứng Tiêu đản, bị ngã hoặc bị
đánh, thiên khô, nuy huyết, khí mãn, phát nghịch. Những chứng đó, phần nhiều do
hạng người giàu sang, béo tốt, ăn nhiều chất cao lương mà sinh ra
[56].
Nếu gặp chứng cách tắc bế tuyệt, trên dưới
không thông, là do bạo ưu mà gây nên [57].
Nếu bạo quyết mà điếc, thiên tắc không thông,
do khí ở bên trong “bách” này gây nên [58].
Nếu không do các bệnh ở trong ngoài hoặc trúng
phong, mà gầy còm yếu ớt, đó là do khí huyết không lưu thông, nếu chân đi khó
khăn, là do phong thấp gây nên [59].
Các chứng Hoàng đản, bạo thống, điên, quyết,
cuồng... do khí “nghịch” đã lâu mà sinh ra, năm Tàng không quân bình, do sáu phủ
vít lấp mà sinh ra [60].
Đầu nhức, tai ù, chín khiêu không lợi... do
Trường Vị sinh ra [61].
Thiên hai mươi chín: THÁI ÂM DƯƠNG MINH
Hoàng Đế hỏi:
Thái Aâm, Dương minh làm biểu lý, cùng là mạch
của Tỳ, Vị. Đến lúc sinh bệnh lại khác nhau, là vì sao? [1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Aâm dương khác vị, thay đổi nhau thực hư, thay
đổi nhau thuận nghịch, hoặc do bên trong phát ra, hoặc do bên ngoài phạm vào...
Nơi phát sinh khác nhau nên bệnh danh cũng khác [2].
Hoàng Đế hỏi:
Xin cho biết cái chỗ khác thế nào?
[3]
Kỳ Bá thưa rằng:
Dương thuộc thiên khí, chủ về bên ngoài, âm thực
địa khí chủ về bên trong [4]. Dương đạo thời thực, âm đạo thời hư [5]. Nếu do
tặc phong hư tà phạm vào, thời dương, nếu do ăn uống không chừng mực, khỏi cư
không điều độ, thời âm chịu đựng [6].
Dương chịu đựng thời vào sáu Phủ, âm chịu đựng
thời vào năm Tàng [7].
Vào sáu Phủ thời mình nóùng, thường không thể
nằm, hơi thở gấp và khó khăn [8].
Vào năm Tàng thời đầy nghẽn, bế tắc, ở dưới
thành chứng, xôn tiết, lâu thành Trướng tích [9].
“Hậu” chủ về về thiện khí, “Yết” chủ về địa khí
[10].
Aâm khí từ chân dẫn lên đến đầu, rồi quay xuống
theo cách tay đến đầu ngón tay. Dương khí do từ nay dẫn lên đến đầu, rồi quay
xuống đến chân. Cho nên nóùi: bệnh thuộc dương, dẫn lên bộ phận trên, lâu rồi
quay trở xuống, bệnh thuộc âm, dẫn xuống bộ phận dưới, lâu rồi quặt trở lên
[12].
Cho nên, bị thương vì phong, bộ phận trên mắc
trước, bị thương vì thấp, bộ phận dưới mắc trước [13].
Hoàng Đế hỏi:
Tỳ mắc bệnh mà tứ chi không cử động được, là vì
sao? [14]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tứ chi đều nhờ khí ở Vị, mà không thể tự dẫn đến
kinh, phải nhờ Tỳ mới dẫn đến được. Giờ Tỳ mắc bệnh, không thể vì Vị dẫn tân
dịch, tứ chi không được nhờ khí của thủy cốc, khí do đó kém sút, đường mạch
không thông, cân, cốt, cơ, nhục đều không có khí để thấm nhuần, nên không cử
động được [15].
Hoàng Đế hỏi:
Tỳ không chủ về mùa nào, là vì sao?
[16]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tỳ thuộc Thổ, chủ về trung ương, thường do bốn
mùa để phân tưởng về bốn Tàng, mỗi Tàng đều ký trị mưới tám ngày, nên không
riêng chủ về mùa nào [17].
Tỳ, thường được tiếp xúc trước cái tinh khí của
Vị, “thổ”, sinh ra muôn vật mà bắt chước sự biến hóa của trời đất, nên trên dưới
tới khắp cả đầu và chân, mà không chuyên chủ một mùa nào [18].
Hoàng Đế hỏi:
Tỳ với Vị, chỉ nhờ lượt da vàng (mạc) để cùng
liền với nhau, thế mà lại vì Vị dẫn hành được tân dịch, là vì sao?
[19]
Kỳ Bá thưa rằng:
Túc Thái âm thuộc về Tam âm, mạch của nóù suốt
từ Vị, liền sang Tỳ, chằng lên họng (ách), cho nên Thái âm mới hành khi tới cả
tam âm [20].
Dương minh thuộc biểu, nóù là cáo bể của năm
Tàng sáu Phủ, cũng gọi là Tam dương. Tàng và Phu đều nhận kinh mạch của mình để
tiếp thụ khi ở Dương minh, vì thế nên mới có thể vì Vị dẫn hành tân dịch
[21].
Thiên ba mươi: DƯƠNG MINH MẠCH GIẢI
Hoàng Đế hỏi:
Túc Dương minh mạch mắc bệnh, ghét người với
lửa, nghe tiếng gỗ thời giật mình sợ hãi... Chuông trống không sợ, mà lại sợ
tiếng gỗ, là vì sao? [1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Dương minh tức là Vị mạch. Vị thuộc thổ, nghe
tiếng gỗ thời sợ hãi đó là vì thổ ghét mộc [2].
Sao lại ghét lửa? [3]
Dương minh chủ về nhục, mạch của nóù huyết khí
đều thịnh, tà khí phạm vào thời nhiệt, nhiệt quá nên ghét lửa [4].
Sao lại ghét người? [5]
Dương minh quyết thời suyễn mà uất, vì uất nên
ghét người [6].
Hoặc có người suyễn mà chết, lại có người suyễn
mà sống, là vì sao? [7].
Quyết nghịch, chứng liền với Tàng thời chết,
liền với Kinh thời chết (Mạch của Thái âm, vòng quanh Vị, Lạc của Dương minh
thông với Tâm. Như nhiệt tà quyết nghịch ở trên, phạm vào kinh mạch của Tâm,
Phế, gây nên chứng suyễn, uất thời sống; nếu phạm thẳng vào Tâm, Phế thời chết)
[8].
Hoàng Đế hỏi:
Có chứng bệnh nặng, cởi bỏ áo mà chạy, trèo lên
nơi cao mà hát, hoặc có khi không ăn tới vài ngày, lại trèo qua tường, leo lên
nóùc nhà. Những nơi leo trèo đó, đều không phải những nơi lúc vô bệnh có thể lên
được. Thế mà giờ ốm, lại lên được, là vì sao? [9]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tứ chi là cái gốc của mọi dương khí. Dương khí
thịnh thời tứ chi “thực”, vì “thực nên mới lên được nơi cao” [10].
Cởi bỏ áo là vì sao? [11]
Nhiệt quá ở mình, nên cởi bỏ áo để chạy
[12].
Nóùi càn chửi bậy, không kể gì thân sơ, là vì
sao? [13]
Vì dương thịnh nên sinh ra nóùi bậy chửi càn,
không kể thân sơ, mà không muốn ăn, vì không muốn ăn nên chạy càn (1)
[14].
Thiên ba mươi mốt: NHIỆT BỆNH
Hoàng Đế hỏi:
Phàm nhiệt bệnh, phần nhiều cùng một loại với
Thương hàn. Hoặc có người khỏi, hoặc có người chết, phần nhiều ở trong vòng 6,7
ngày, người khỏi đều từ mười ngày trở lên, là vì sao? [1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Cự dương (tức Thái dương Bàng quang), là một nơi
tụ hội của mọi khí dương. Mạch của nóù liền với Phong phủ, cho nên nóù chủ khí
cho Chư dương [2]. Người ta phạm phải hàn tà, sẽ phát bệnh nhiệt. Nhiệt dù nặng,
cũng không chết. Nếu “lưỡng cảm” về hàn mà mắc bệnh, thời khó sống
[3].
Hoàng Đế hỏi:
Xin cho biết rõ ràng:
Kỳ Bá thưa rằng:
Thương hàn, ngày thứ nhất, cự dương phải chịu.
Cho nên gây chứng đầu và cổ nhức đau, yêu tóch (ngang lưng và đường xương sống)
cứng đờ [4].
Sang ngày thứ hai, kinh Dương mình phải chịu,
Dương minh chủ về nhục, mạch của nóù qua mũi chằng lên mắt, cho nên gây nên
chứng mình nóùng, mắt đau, và mũi khô, không nằm được [5].
Sáng ngày thứ ba, kinh Thiếu dương phải chịu,
Thiếu dương chủ về Đởm, mạch của nóù vòng qua sườn, chằng lên tai, nên chứng
Hung hiếp đau mà tai điếc [6].
Vì kinh, lạch của ba kinh Dương đều mắc bệnh,
mà chưa phạm vào tới Tàng, nên có thể phát hãn cho khỏi [7].
Sang ngày thứ tư, kinh Thái âm phải chịu. Mạch
của kinh này truyền khắp trong Vị, chằng lên cuống họng, cho nên gây nên chứng
bụng đầy mà cổ khô [8].
Sang ngày thứ năm, kinh Thiếu âm phải chịu.
Mạch của kinh này vòng qua Aâm khí, mà chằng lên Can, cho nên gây chứng phiền
mãn và Nang xúc (Thận nang co rúm lại) [9].
Sáng ngày thứ sáu, kinh quyết âm phải chịu.
Mạch của kinh này vòng qua Aâm khí, mà chằng lên Can, cho nên gây chứng phiền
mãn và Nang xúc (Thận nang co rúm lại) [10].
Tam, Tam Dương, năm Tàng, sáu Phu đều mắc bệnh,
vinh vệ không lưu hành, năm Tàng không giao thông, thời sẽ chết [11].
Nếu không “lưỡng cảm” vì hàn, qua ngày thứ bảy,
bệnh ở Cự dương sẽ giảm, chứng nhức đầu hơi bớt, qua ngày thứ tám, bệnh ở Dương
minh sẽ giảm, mình nóùng hơi bớt, qua ngày thứ chín, bệnh ở kinh Thiếu dương
giảm, tai điếc hơi nghe tiếng, qua ngày thứ mười, bệnh ở kinh Thái âm giảm, bụng
xẹp xuống như cũ, nên đã nghĩ đến sự uống ăn, qua ngày thứ mười một, bệnh ở kinh
Thiếu âm giảm, chứng khát khỏi và bụng khỏi đầy, qua ngày thứ mười hai, bệnh ở
kinh quyết âm giảm, Thận nang nở ra, Thiếu phúc lép lại, đại khi tiết ra hết,
rồi các chứng khỏi dần [12].
Hoàng Đế hỏi:
Về phương pháp điều trị, nên thế nào?
[13]
Kỳ Bá thưa rằng:
Về phép điều trị, cần phải làm cho Tàng mạch lưu
thông, bệnh sẽ bớt dần [14].
Hoàng Đế hỏi:
Chứng nhiệt đã khỏi, mà có khi lại còn sót,
không dứt hẳn, là vì sao? [15]
Kỳ Bá thưa rằng:
Sở dĩ còn sót, không dứt hẳn, đó là vì lúc đương
nóùng nhiều, mà cố gượng ăn uống, nên mới sót lại như vậy. Vì lúc bệnh đã giảm,
nhiệt chưa dứt hẳn, nhân cốc khi áp bách, hai thứ “nhiệt” hợp lại, nên mới phát
bệnh [16].
Nên điều trị thế nào? [17]
Xét rõ sự hư thực, điều hòa sự thuận nghịch, sẽ
khiến cho khỏi được [18].
Nhiệt bệnh nên kiêng cấm gì? [19]
Nhiệt bệnh mới khỏi, ăn thịt thời bệnh lại hồi
phục. Do đó phải cấm [20].
Về bệnh “lưỡng cảm”, vì hàn, mạch, ứng với bệnh
hình như thế nào? [21].
Sở dĩ gọi “lưỡng cảm”, ngày thứ nhất, Thái
dương với Thiếu âm đều mắc bệnh, thời có những chứng, đầu nhức, miệng khô, và
phiền, mãn. Ngày thứ hai: Dương minh với Thái âm đều mắc bệnh, thời có những
chứng, bụng đầy, mình nóùng, không muốn ăn, nóùi mê lảm nhảm [22].
Ngày thứ ba, Thiếu dương với quyết âm đều mắc
bệnh, thời có những chứng: tai điếc, nang xúc mà quyết, không thể nhỏ được một
giọt nước vào miệng, bất tỉnh nhân sự... Tới ngày thứ sáu sẽ chết
[23].
Hoàng Đế hỏi:
Năm Tàng đã thương , sáu Phủ không thông, vinh
vệ không dẫn hành... Bệnh như vậy, ba ngày đã chết, là vì sao? [24]
Kỳ Bá thưa rằng:
Dương minh, là một thứ mạch đứng đầu, của mười
hai kinh, huyết khí đều thịnh, giờ Vị khí tuyệt, nên bất tỉnh nhân sự, và chết
[25].
Phàm mắc bệnh thương hàn mà lại xoay sang “bệnh
Oân”, đó là vì bệnh phát sinh trước ngày Hạ chí, thời là bệnh Oân, nếu bệnh phát
sinh sau ngày Hạ chí, là bệnh Thử. Bệnh Thử nên để cho có mồ hôi, thử tà sẽ cùng
mồ hôi mà tiết ra, đừng hãm mồ hôi lại [26].
Thiên ba mươi hai: THÍCH NHIỆT
Can mắc bệnh nhiệt, tiểu tiện vàng trước, bụng
đau, hay nằm, mình nóng [1]. Nhiệt tranh với hàn, thời nói cuồng và kinh “hiếp”
mãn và đau, tay chân vật vã (táo), không thể nằm yên [2]. Gặp ngày Canh, Tân
xung thêm, gặp ngày Giáp, Aát mồ hôi ra nhiều [3]. Nếu khi nghịch, thời chết,
ngay từ ngày Canh Tân [4].
Nên thích ở kinh Túc Quyết âm và Thiếu dương
[5]. Nếu khí nghịch thời đầu nhức choáng váng, vì mạch xung lên đầu
[6].
Tâm mắc bệnh nhiệt, thoạt tiên có ý như không
vui, vài ngày sau mới phát nhiệt [7]. Nếu hàn tranh với nhiệt, thời bỗng Tâm
thống, phiền, muộn, hay ọe, đầu nhức, mặt đỏ, không có mồ hôi [8]. Gặp ngày
Nhâm, Qúi nặng thêm, gặp ngày Bính, Đinh thời mồ hôi toát ra nhiều. Nếu khí
nghịch thời chết ngay từ ngày Nhâm, Qúi [9].
Nên thích ở kinh Thủ Thiếu âm và Thái dương, Tỳ
mắc bệnh nhiệt, thoạt tiên đầu nặng, dưới má đau. Tâm phiền, sắc mặt xanh muốn
ọe, mình nóng [10]. Nếu hàn với nhiệt tranh, thời yếu đau không thể cúi ngửa,
phúc mãn và tiết tả, hai quai hàm đau [11].
Gặp ngày giáp, Aát nặng thêm, ngày Mậu, Kỷ mồ
hôi toát ra nhiều. Nếu khí nghịch thời chết ngay từ ngày Giáp, Aát
[12].
Thích ở kinh Túc Thái âm và Dương minh [13].Phế
mắc bệnh nhiệt, thoạt tiên ngoài da ghê rợn và quyết, đứng các chân lông ghét
phong hàn, lưỡi vàng, mình nóng [14]. Hàn với nhiệt tranh thời thở suyễn và ho,
đau chạy khắp hung, và lưng, khó thở đầu nhức không thể chịu được, mồ hôi toát
ra rồi lại rét [15]. Gặp ngày Bính, Đinh nặng thêm, gặp ngày Canh, Tân, mồ hôi
ra nhiều. Nếu khí nghịch thời chết ngay từ ngày Bính, Đinh [16].
Thích ở kinh Thủ Thái âm, Dương minh, huyết ra
bằng hạt đậu, khỏi ngay [17].
Thận mắc bệnh nhiệt, thoạt tiên yếu đau, xương
ống chân mỏi nhức, khát nhiều, uống nước luôn, mình nhiệt [18]. Hàn với nhiệt
tranh thời cổ đau mà cứng, xương ống chân lạnh và mỏi nhức dưới bàn chân nóng,
không muốn nói [19]. Nếu khí nghịch thời cổ đau, đầu nhức ê ẩm [20]. Gặp ngày
Mậu, Kỷ nặng thêm, gặp ngày Nhâm, Qúi thoát nhiều mồ hôi, nếu khí nghịch, sẽ
chết ngay từ ngày Mậu, Kỷ [21].
Thích ở kinh Túc Thiếu âm, Thái dương
[22].
Phàm gặp ngày “sở thắng” thời mồ hôi ra. (Ngày
bản khi vượng, gọi là sở thắng) [23].
Can mắc bệnh nhiệt, má bên tả đỏ trước, tâm mắc
bệnh nhiệt, sắc mặt đỏ trước, Phế mắc bệnh nhiệt, má bên hữu đỏ trước. Thận mắc
bệnh nhiệt, mép đỏ trước [24]. Khi bệnh chưa phát, thấy hiện sắc đỏ thời thích
ngay, thế gọi là “Trị vị bệnh” [25].
Bệnh nhiệt phát ra ở bộ vị (mặt), đến kỳ thời
khởi (như Can bệnh nhiệt, má bên tả đỏ trước, gặp ngày Giáp Aát, mồ hôi ra nhiều
mà khỏi v.v) [26].
Nếu thích để cho bệnh khí quay nghịch lại thuận,
ba lần “Chu” (tức qua ba lượt) sẽ khỏi. Nếu lại nghịch, tức “trùng nghịch” sẽ
chết [27].
Phàm các chứng nên ra mồ hôi, gặp ngày “sở
thắng” mồ hôi sẽ ra nhiều [28].
Phàm chữa bệnh nhiệt, trước cho uống nước lạnh,
rồi mới thích, lại phải cho mặc áo lạnh, ở nơi lạnh, toàn thân lạnh rồi mới thôi
[29].
30) Phàm bệnh nhiệt, trước hung, hiếp đau, tay
chân vật vã, thích Túc Thiếu dương, bổ Túc Thái âm. Nếu bệnh nặng, phải thích 59
huyệt. khâm khư, đôn bạch, đại đô [30].
31) Bệnh nhiệt, thoạt tiên đau ở cánh tay, thích
Thủ Dương minh, Thái âm, mồ hôi ra, sẽ thôi. Thương dương, liệt khuyết
[31].
Bệnh nhiệt, thoạt tiên phát ở đầu, thích huyệt
Thái dương ở thái dương cổ, mồ hôi ra sẽ thôi. Thiên trụ [32].
Bệnh nhiệt, thoạt tiên phát ra ở ống chân,
thích Túc Dương minh, mồ hôi ra sẽ thôi [33].
Bệnh nhiệt, thoạt tiên minh nặng, xương đau,
tai điếc, hay nhắm mắt, Thích Túc Thiếu âm, nếu bệnh nặng, phải thích 50 huyệt
[34].
Bệnh nhiệt, thoát tiên, chóng mặt mà nhiệt,
Hung, Hiếp mãn, thích Túc Thiếu âm, Thiếâu dương. Dũng tuyền, Nhiên cốc, Túc
khiếm âm, Địa vũ hội [35].
Mạch sắc của Thái dương “vinh” lên xương gò má,
đó là bệnh nhiệt. Nếu chưa kịp lan sang bộ khác, hãy nói: “hãy để cho có mồ
hôi”, đợi đến ngày “sở thắng” sẽ khỏi. Nếu cùng với mạch sắc của quyết âm cùng
phát hiện, chẳng qua ba ngày sẽ chết [36].
Mạch sắc của Thiếu dương “vinh” lên trước má đó
là bệnh nhiệt. Nếu chửa kịp lan sang bộ khác hãy nói: “hãy để cho có mồ hôi, đợi
đến ngày “sở thắng” sẽ khỏi. Nếu cùng với mạch sắc của Thiếu âm cùng phát hiệu,
chẳng qua ba ngày sẽ chết [37].
Khí huyệt của nhiệt bệnh, khoảng dưới xương
sống đốt thứ ba, chủ về Hung trung nhiệt, khoảng đốt thứ tư, chủ về Cách trung
nhiệt, khoảng đốt thứ sáu, chủ về Tỳ nhiệt, khoảng đốt thứ bảy, chủ về Thận
nhiệt [38].
Nếu muốn lấy Vinh, nên lấy ở trên đốt thứ mười
bốn, tức Câu cốt, và chỗ lõm ở đốt thứ ba trên xương cổ [39].
Sắc hiện ở dưới má, ngược lên gò má, là chứng
tiết tả, ngày xuống dưới Nha sa là chứng Phúc mãn, làn ra sau xương gò má là
chứng hiếp thống, nếu đau ở má là đau ở Cách... [40]
Thiên ba mươi ba: BÌNH NHIỆT BỆNH LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
Có người mắc bệnh ôn, mồ hôi ra rồi, lại phát
nhiệt mà mạch “táo, tật”, không vì mồ hôi đã ra mà giảm bớt, nói cuồng, không ăn
được... Đó là bệnh gì [1].
Kỳ Bá thưa rằng:
Bệnh đó tên là “Aâm, Dương giao”. Giao như thế
sẽ chết (vì chính không thắng tà) [2].
Hoàng Đế hỏi:
Xin cho biết rõ nguyên nhân [3].
Kỳ Bá thưa rằng:
Người ta sở dĩ có mồ hôi, đều sinh ra ở cốc khí,
cốc khí sở dĩ sinh ra được là nhờ ở tinh khí. Giờ tà khí với chính khí giao
tranh ở nơi xương thịt, nên mới có mồ hôi là tạ bại mà tinh thắng. Tinh đã thắng
thời nên ăn được và không còn nóng nữa [4].
Vì làm nên nhiệt, là Tà khí, làm ra mồ hôi là
tinh khí. Giờ mồ hôi ra rồi mà lại nóng, thế là tà thắng, không ăn được thời
tinh không sinh ra được nữa. Bệnh sẽ cứ lưu lãi, mà tính mệnh cũng khôn toàn
[5].
Vả ở Nhiệt luận đã nói: “mồ hôi đã ra mà mạch
còn táo thịnh, thời chết”... Giờ mạch không cùng mồ hôi ứng nhau, thế là không
thắng được bệnh còn sống sao được. Nói cuồng là mất trí, mất trí cũng chết. Giờ
thấy ba triệu chứng chết, không một triệu chứng nào sống... Bệnh dù có bớt sau
rồi tất cũng chết [6].
Hoàng Đế hỏi:
Có người mắc bệnh mình nóng, mồ hôi ra, và
phiền, mãn, chứng phiền, mãn không vì hãn ra mà giải... Như thế gọi là bệnh gì?
[7]
Kỳ Bá thưa rằng:
Hãn ra mà mình nhiệt là Phong, hãn ra mà phiền,
mãn vẫn không giải là quyết. Bệnh đó gọi là Phong quyết [8].
Hoàng Đế hỏi:
Nguyên nhân vì sao? [9]
Kỳ Bá thưa rằng:
Cự dương chủ về khí, cho nên bị tà trước. Thiếu
âm với Cự dương cũng là làm biểu lý. Gặp nhiệt thời ngược theo lên, vì theo lên
nên thành quyết [10].
Điều trị thế nào?
“Biểu, Lý” đều thích, và cho uống thêm thuốc
nước [11].
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh “lao phong” như thế nào? (Làm lụng khó
nhọc, hãn ra, gặp gió mà phát bệnh, gọi là lao phong) [12].
Kỳ Bá thưa rằng:
Chứng lao phong phát sinh từ dưới Phế, chứng
trạng của nó cổ cứng, đau, và mắt mờ. Nước miếng nhỏ ra như nước mũi, ố phong và
rét run... [13]
Điều trị thế nào?
Vì thủy tà ràn lên, không cúi ngửa được. Phải
làm cho thống lợi tiểu tiện, để sự cúi ngửa được dễ dàng. Người khí ở Cự dương
mạnh, ba ngày khỏi, người trung niên năm ngày khỏi, người già, bảy ngày khỏi,
(bà năm, bảy... đều thuộc về Dương số). Nếu ho ra như nước mũi sắc xanh vàng,
tựa như mủ, hoặc tròn như viên đạn, khạc ở trong miệng ra... Hoặc ra cả ở mũi.
Những cái đó không ra được, sẽ làm thương Phế. Thương Phế thời chết
[15].
Hoàng Đế hỏi:
Có người mắc chứng Thận phong mặt và “xương
khoai” chân sưng “ụ lên, nó làm nghẽn ở cổ, nói ra cũng khó. Có nên thích chăng?
[15]
Kỳ Bá thưa rằng:
Người khí hư không nên thích. Không nên thích mà
cứ thích, sau năm ngày, khí tất lại nghịch [16].
Điều trị như thế nào? [17]
Tà khí đến, tất chính khí ít, thỉnh thoảng
nhiệt. Thỉnh thoảng nhiệt từ trong Hung. Bối dẫn lên đầu, hãn ra, tay nhiệt,
miệng khô, khát quá, tiểu tiện vàng, dưới mắt sưng, trong bụng sôi, mình nặng
nề, đi lại khó khăn, nguyệt sự không xuống, phiền mà không ăn được, không thể
nằm ngửa, nằm ngửa thời ho. Bệnh đó gọi là Phong thủy. Đã bàn rõ ở trong Thích
pháp (tức Thủy huyệt luận) [19].
Xin cho biết rõ manh mối [19].
Tà phạm tới được, tất bởi chính hư. Aâm hư,
Dương tất phạm tới... Cho nên “thiểu khí, thỉnh thoảng nóng và hãn ra, tiểu tiện
vàng” do thiếu phúc có nhiệt: “không thể nằm ngửa”, do trong Vị không hòa, “nằm
ngửa thời ho”, vì thủy nghịch bách lên Phế phàm các chứng thuộc về thủy, thời
thũng ở dưới mắt trước... [20]
Vì sao? [21]
Thủy thuộc Aâm, phía dưới mật cũng thuộc Aâm.
“Phúc” (bụng) là nơi chính cư của Chí âm. Vì thủy ở trong phúc, nên phía dưới
mắt thũng, vì chân khí nghịch lên, nên miệng đắng, lưỡi khô, nằm không thể nằm,
nếu nằm ngửa thời ho ra nước trong [22]. Các bệnh về thủy, cũng không thể nằm,
vì nằm thời kinh và khái, trong bụng sôi, vì gốc bệnh do tự Vị, bách lên Tỳ thời
phiền và không ăn được, vì nó bị nghẽn cách ở Vị quản, mình nặng nề và thũng khó
đi lại, vì mạch của Vị dẫn xuống cả chân, nguyệt thủy không xuống, vì bào mạch
bị vít, Bào mạch thuộc Tâm mà chằng vào trong Bào, giờ chân khí phách lên Phế,
khiến Tâmkhí không thông xuống được, mới gây nên chứng trạng như vậy
[23].
Thiên ba mươi bốn: NGHỊCH ĐIỀU LUẬN
Hoàng Đế hỏi rằng:
Thân thể con người, không phải lúc nào cũng có
ôn ở biểu, và có nhiệt ở Lý. Vậy sở dĩ gây nên các chứng nhiệt mà phiền mãn, là
vì sao? [1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Aâm khí ít mà dương khí thắng, cho nên nhiệt mà
phiền mãn [2].
Hoàng Đế hỏi:
Thân thể con người, không lúc nào cũng có hàn ở
biểu và ở lý, vậy sao lại có hà từ trong sinh ra? [3]
Kỳ Bá thưa rằng:
Bởi con người đó nhiều tý khí (khí bị vít
nghẽn). Dương khí ít, âm khí nhiều, cho nên mình lạnh như người mới lội dưới
nước lên [4].
Hoàng Đế hỏi:
Có người tứ chi nhiệt, gặp phong hàn mà vẫn nóng
như đốt, như lửa, là vì sao? [5]
Kỳ Bá thưa rằng:
Người đó, âm khí hư, dương khí thịnh. Tứ chi
thuộc về Dương, hai Dương cùng xung đột nhau, mà âm khí hư ít, “nước ít không
thể làm tắt được lửa nhiều: Khiến cho Dương một mình chuyên tri. Nhưng chẳng qua
nó chỉ là “độc thắng” đấy thôi, không sao sinh trưởng được [6].
Hoàng Đế hỏi:
Có hạng người, thân thể giá lạnh, nước lửa không
thể làm cho nhiệt, áo dầy không làm cho ấm... Vậy mà người ấy không rét, không
run... Như thế là bệnh gì? [7]
Kỳ Bá thưa rằng:
Người ấy, vốn Thận khí thắng, lấy thủy làm chủ.
Thái dương khí suy, Thận chi (chất mỡ ở trong Thận) khô kiệt, do đó một thủy
không thể thắng được hai hỏa. Thận thuộc thủy, mà sinh ra xương, nếu Thận không
sinh, thời tủy không được đầy đủ... Nên hàn quá vào tới xương. Nhưng sở dĩ không
rét run, là vì: Can là Nhất dương, Tâm là Nhị dương, Thận là cô tàng. Một thủy
không thể thắng được hai hỏa, cho nên không rét run. Bệnh đó gọi là Cốt tý. Rồi
sau tất sẽ co quắp tay chân [8] .
Hoàng Đế hỏi:
Có người mắc chứng Nhục a (da thịt tê dại, đau
đớn không biết gì), dù mặc áo bông, vẫn tê dại, đau đớn như thường. Như thế là
bệnh gì? [9]
Kỳ Bá thưa rằng:
Đó là do Vinh Khí hư, Vệ Khí thực, Vinh Khí hư
thời bất nhân (tê dại không biết gì). Vệ Khí hư thời bất dụng (không cử động
được). Vinh, Vệ đều hư thời vừa bất nhân, vừa bất dụng, mà coi thịt thời vẫn như
thường.
Nếu người đó, thần với chí không tương ứng với
nhau, sẽ chết [10].
Hoàng Đế hỏi:
Có người bị nghịch Khí không thể nằm, hơi thở
khò khè thành tiếng, lại có người dù không nằm được mà thở không thành tiếng,
lại có người nằm dậy như thường, mà thở lại thành tiếng, lại có người nằm được,
mà lại suyễn hổn hển, lại có người không nằm không đi được, mà suyễn hổn hển,
lại có người không nằm được, nằm xuống thì suyễn hổn hển. Vì tàng nào gây nên
chứng trạng như vậy? [11]
Kỳ Bá thưa rằng:
Không nằm được mà thở thành tiếng, đó là do sự
nghịch của Dương minh [12]. Túc Tam dương vốn dẫn đi trở xuống, giờ lại nghịch
trở lên, nên thở thành tiếng [13]. Dương minh là Vị mạch. Vị là bể của sáu Phủ,
Khí của nó cũng dần trở xuống. Do Dương minh nghịch, không đi theo được đường
chính của nó, nên không thể nằm [14]. Đến như nằm dậy như thường, mà hơi thở
thành tiếng, đó là do Lạc mạch của Phế nghịch. Lạc mạch không theo được với kinh
mạch để lên xuống, cho nên lưu trệ ở kinh mà không đi. Lạc mạch gây nên bệnh
nhẹ, nên nằm dậy như thường mà hơi thở thành tiếng [15]. Đến như không nằm
được, hễ nằm thời suyễn, đó là do Thủy gây nên. Thủy theo với tân dịch mà lưu
hành, Thận là thủy tàng, chủ về tân dịch. Giờ khách thủy phạm vào Thận, nên nằm
thời suyễn (1) [16].
Thiên ba mươi lăm: NGƯỢC LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
“Hài, Ngược” đều sinh ra bởi phong. Lúc phát lúc
không, không có kỳ hạn, là vì sao? (Hài cũng là ngược, nhưng chứng phát về đêm
gọi là Hài, phát về ngày gọi là Ngược) [17].
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí ngược mới phát, trước khởi sự từ các chân
lông (ghê, rợn) vươn vai và ngáp, rồi mới phát... Rét run lập cập, yêu tích đều
đau, sau khi lạnh rét thời trong ngoài đều nóng, đầu nhức như muốn vỡ, khát muốn
uống nước lạnh [18].
Vì Khí gì gây nên thế? [19]
Aâm, Dương, trên dưới tranh giành lẫn nhau, hư,
thực lần lượt thay đổi, Aâm, Dương lần lượt chuyển đi [20]. Dương dồn vào Aâm,
thời Aâm thực mà Dương hư [21]. Dương minh hư thời rét run cằm cập; Cự dương hư
thời đầu, cổ yêu, tích đều đau [22]. Tam dương đều hư thời Aâm Khí thắng; Aâm
Khí thắng thời xương lạnh mà đau, hàn sinh ra từ bên trong, cho nên trong ngoài
đều hàn [23]. Dương thịnh thời ngoại nhiệt, Aâm hư thời nóäi nhiệt [24]. Ngoại
nóäi đều nhiệt thời suyễn mà khát, nên muốn uống nước lạnh [25]. Bệnh đó gây
nên, đều bởi mùa Hạ bị thương vì Khí thử, nhiệt Khí chưa nhiều ở bên trong bì
phu, bên ngoài Trường, Vị, và tà Khí luôn luôn ký túc ở nơi Vinh. Nhân đó khiến
người dễ ra mồ hôi, tấu lý rỗng mở... Nhân gặp Thu Khí, mồ hôi ra lại gặp gió,
hoặc do khi tắm, thủy Khí cũng ký túc ở khoảng bì phu, cũng ở chen với Vệ Khí
[26]. Vệ Khí, ban ngày dẫn hành ở dương phận, đêm dẫn hành ở Aâm phận. Khí đó
gặp dương thời tiết ra ngoài, gặp âm thời bách vào trong, trong ngoài cùng bách
lẫn nhau, nên hằng ngày bệnh phát [27].
Hoàng Đế hỏi:
Có chứng, cách ngày mới phát là vì sao?
[28]
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí đó ký túc ở nơi sâu, bên trong bách vào khí
âm, dương khí một mình phát ra, âm tà bám ở bên trong. Aâm với dương tranh giành
nhau, không thể ra được, nên cách một ngày bệnh mới phát [29].
Bệnh phát có khi muộn, có khi sớm, khi nào làm
nên thế? [30]
Tà khí ký túc ở Phong phủ, theo thăn thịt mà
dẫn xuống. Vệ khí một ngày một đêm đại hội ở Trong phủ. Đến ngày hôm sau, tức là
qua một ngày, mới xuống được một đốt (đốt xương sống), nên bệnh phát muộn. Đó
là do tà khí trước ký túc ở Tích bối, nên mới khiến như vậy [31]. Mỗi khi dẫn
đến Phong phủ, thời tấu lý mở, tấu lý mở thời tà khí vào, tà khí vào thời bệnh
phát. Vì cớ đó, nên có mỗi ngày mỗi lui muộn dần [32]. Do phát ra từ phong phủ,
mỗi ngày mỗi xuống thấp một đốt, qua hai mươi mốt ngày, tới Cầu cốt (tức xương
khu), hai mươi ngày vào trong xương sống, lẩn vào trong mạch Phục lữ, chân khí
dẫn lên, qua chín ngày, lên tới huyệt khuyết bồn, khí đó càng ngày càng cao cho
nên bệnh phát càng ngày càng sớm [33].
Hoàng Đế hỏi:
Phu tử nói, vệ khí mỗi khi đi đến Phong phủ, Tấu
lý mới mở, mở thời tà khi lọt vào, lọt vào thời phát bệnh. Giờ Vệ khí mỗi ngày
đi xuống một đốt, khí của nó phát ra, không đúng Phong phủ. Vậy mà hàng ngày
phát lệnh, là vì sao? [34]
Kỳ Bá thưa rằng:
Đó là do tà khí ký túc ở đầu, cổ, theo thăn thịt
mà dẫn xuống, hư thực không giống nhau, tà trúng không nhất định một chỗ, nên
không thể đúng với Phong phủ [35]. Tà trúng ở đầu và cổ, khí đến đầu và cổ thời
bệnh phát, tà trúng ở lưng, khí đến lưng thời bệnh phát, tà trúng yêu tích, khí
đến yêu tích thời bệnh phát, tà trúng ở tay chân, khí đến tay chân thời bệnh
phát [36].
Vệ khí ở vào nơi nào, với tà khí tương hợp thời
bệnh phát. Cho nên phong không nhất định lấy đâu làm “phủ”, theo khí phát ở nơi
nào, tất mở cả tấu lý...Vậy cái nơi mà tà khí hợp nơi đó tức là phủ
[37].
Hoàng Đế hỏi:
Phong với ngược, tựa như cùng một loài. Vậy mà
bệnh phong không thay đổi, đến bệnh ngược, có lúc phát, có lúc không, là vì sao?
[38]
Kỳ Bá thưa rằng:
Phong khí thường lưu ở một nơi, nên bệnh không
thay đổi, ngược khí theo kinh lạc, chìm mạch vào bên trong, nên khí nào gặp vệ
khí mới phát [39].
Bệnh ngược, trước hàn mà sau nhiệt, là vì sao?
[40]
Mùa Hạ bị thương vì đại thử (nắng quá) hãn ra
quá nhiều tấu lý khai phát, nhân lại gặp cái khí hàn thủy lạnh lẽo của mùa Hạ,
chứa ở bên trong tấu lý bì phu, tới mùa Thu lại bị thương vì phong, do đó gây
nên bệnh [41].
Hàn là âm khí, phong là dương khí. Trước bị
thương vì hàn, sau bị thương vì phong, nên bệnh phát trước hàn mà sau nhiệt, và
bệnh phát có từng lúc., gọi là hàn ngược [42].
Trước nhiệt mà sau hàn là vì sao?
[43]
Đó là do trước bị thương vì phong, sau mới bị
thương vì hàn, nên trước nhiệt mà sau hàn. Bệnh đó cũng phát có tứng lúc, gọi là
ôn ngược [44].
Nếu chỉ nhiệt mà không hàn, là âm khí tuyệt
trước, dương khí phát ra một mình. Do đó mới có chứng thiểu khí, phiền oan, tay
chân nóng mà muốn ọe. Bệnh đó gọi là Đan ngược [45].
Hoàng Đế hỏi:
Kinh nói: “hữu dư thời tả, bất túc thời bổ”, giờ
nhiệt là hữu dư, hàn là bất túc. Ngẫm như chứng hàn của bệnh Ngược, nước nóng
lửa đốt không thể làm cho ấm, đến khí nhiệt thời dù nước băng cũng không thể làm
cho hàn. Nó đều thuộc về cái loại “hữu dư, bất túc”. Gặp trường hợp đó, dù lương
công cũng đành chịu bó tay, phải đợi bệnh khí tự suy giảm, rồi mới thích, là vì
cớ sao? xin cho biết rõ[46].
Kỳ Bá thưa rằng:
Kinh nói: Đừng thích lúc nhiệt đương bừng bừng,
mạch đương cuồn cuộn, và hãn đương đầm đìa... “Vì lúc đó, tà khí dương mạnh,
chính khí đương nghịch, nên không thể thích [47]. Ngẫm như chứng Ngược khi mới
phát, dương khí dồn vào âm, đương lúc đó âm hư mà dương thịnh, bên ngoài không
dương khí, nên rét run trước, Aâm khí đã nghịch đến cực điểm rồi, thời lại Quày
ra với Dương. Dương với Aâm lại dồn cả bên ngoài, thời âm hư mà dương thực, cho
nên trước nhiệt mà khát [48]. Ngẫm như ngược khí dồn vê dương thời dương thắng,
thời nhiệt [49]. Ngược phát sinh do sự bất thường của khí phong hàn, khí nó phát
tới cực điểm thời khí kia đến. Lúc bệnh phát như lửa bốc cháy, như mưa sa gió
táp không thể ngăn cản. Cho nên kinh nói” Bệnh lúc dương hăng, chính khí đương
bị suy tổn, phải đợi lúc tà khi giảm, sẽ thích, mới được an toàn...” tức là
nghĩa đó [50].
Ngược lúc chửa phát, âm chửa dồn vào Dương,
Dương chửa dồn vào âm, nhân lúc đó, thừa cơ mà làm cho điều hòa, chân khí được
yên, tà khí sẽ hết. Cho nên không trị giữa lúc bệnh đã phát, vì phòng nghịch khí
vậy [51].
Hoàng Đế hỏi:
Dùng phép “Công” thế nào? [52]
Kỳ Bá thưa rằng:
Chứng Ngược lúc sắp phát, âm dương lúc sắp di
dịch, tất từ “từ mạt” trước. Dương đã thương, âm sẽ theo, nên trước khi đó,
buộc chặt nơi đó cho tà khí không dẫn vào, âm khí không thể ra xét rõ các Tôn
lạc thấy nó có vẻ “thinh kiên”, thời thích ngay, đó là làm cho nó không kịp dồn
vào nhau [53].
Hoàng Đế hỏi:
Lúc Ngược chửa phát, mạch ứng thế nào?
[54]
Kỳ Bá thưa rằng:
Ngược khí tất có lúc thịnh, lúc hư... Bệnh tại
dương, thời nhiệt mà mạch táo, bệnh tại âm, thời hàn mà mạch tĩnh. Đến thời kỳ
cùng cực thời âm dương đều suy. Lúc vệ khí rời xa thời bệnh được bớt, vệ khí họp
lại thời bệnh lại phát [55].
Hoàng Đế hỏi:
Có khi cách hai ngày hoặc ba ngày bệnh mới phát.
Lúc bệnh phát, có người khát, có người không khát, là vì sao? [56]
Kỳ Bá thưa rằng:
Cách ngày bệnh phát là do Tà khí với Vệ khí ký
túc ở sáu phủ, có lúc tương thất, không được tương đắc... Cho nên khỏi vài ngày
rồi mớt phát [57].
Bệnh Ngược, do Aâm dương thay đổi về sự “thắng”
hoặc thắng nhiều hoặc thắng ít, nên mới có khát với không khát, khác nhau
[58].
Hoàng Đế hỏi:
Ở luận nói: “mùa Hạ thương vì thử, thời mùa thu
tất phát bệnh Ngược”… Giờ xem như chứng ngược, lại không đúng như thế, là vì
sao? [59]
Kỳ Bá thưa rằng:
Đó là theo về bốn mùa. Đến các chứng trạng khác,
lại là trái với bốn mùa. Nếu phát về mùa Thu thời rét nhiều, phát về mùa Đông
thời rét ít, phát về mùa Xuân thời ố phong, phát về mùa Hạ thời nhiều hãn
[60].
Hoàng Đế hỏi:
Oân ngược với Hàn ngược, tà khi đều có nơi ký
túc, vậy ký túc ở Tàng nào? [61]
Kỳ Bá thưa rằng:
Oân ngược, gây nên bởi mùa Đông trúng phải phong
hàn khí tiền tàng ở trong cốt tủy. Đến mùa Xuân thời Dương khí phát ra mạnh, tà
khí không thể tự tiết ra, nhân gặp đại thử, não tủy hun nóng, cơ nhục tiêu mòn,
tấu lý phát tiết, hoặc vì sự nhọc mệt, tà khí theo với hãn cùng tiết ra... Đó là
bệnh khí tiềm tàng ở Thận... Rồi do từ trong mà tiết ra ngoài [63]. Như thế thời
âm hư mà dương thịnh, dương thịnh thời sẽ phát nhiệt [64]. Đến lúc khí đã suy
thời lại quay trở vào trong, do đó dương sẽ lại hư, dương hư thời lại hàn... Cho
nên trước nhiệt mà sau Hàn, gọi là Oân ngược [65].
Hoàng Đế hỏi:
Đan ngược như thế nào? [65]
Kỳ Bá thưa rằng:
Về Đan ngược, do Phế vốn có nhiệt, khí thịnh ở
mình, quyết nghịch xung lên, Trung khí thực mà không tiết ra ngoài, vì có sự
nhọc mệt, tấu lý mở ra, phong hàn ký túc ở trong bì phù, và khoảng phận nhục,
thừa cơ phát ra, lúc phát ra thời dương khí thịnh. Dương khi thịnh mà không suy
thời sẽ thành bệnh. Khí đó không trở vào với âm, cho nên nhiệt mà không hàn.
Nhiệt khí đó, bên trong thời tàng ở Tâm, bên ngoài thời lý túc ở khoảng phận
nhục, khiến bệnh nhân cơ nhục tiêu mòn, nên gọi là Đan ngược [66].
Thiên ba mươi sáu: THÍCH NGƯỢC
Chứng Ngược phát từ kinh Túc Thái dương, khiến
người yêu đau, đầu nặng, rét từ phía lưng phát sinh, trước hàn sau nhiệt, hơi
nóùng bừng bừng ngùn ngụt... Lúc nhiệt, mồ hôi toát ra mà bệnh vẫn không đứt.
Thích ở huyệt Uûy trung cho ra huyết [1].
Bệnh phát từ mạch Túc Thiếu dương, khiến người
thân thể mỏi mệt, không hàn lắm, không nhiệt lắm, ghét thấy người, thấy người
phấp phỏng sợ hãi... Nhiệt nhiều, hãn ra nhiều... Nên thích ở huyệt Túc Thiếu
dương. Hiệp khê [2].
Bệnh ngược phát từ Túc Dương minh, khiến người
trước rờn rợn ghê rét... Dần dần lâu mới nhiệt, đến lúc nhiệt giảm, hãn ra, thấy
nhật nguyệt quanh và hỏa khí, đều lấy làm thích... Thích huyệt Túc Dương minh,
xương dương [3].
Bệnh ngược phát tứ Tức Thái âm, khiến người
không vui, thường thở dài, không thiết ăn, hàn nhiệt nhiều một khi hãn ra thời
bệnh lại phát, phát thời ọe, ọe khỏi thời bệnh lui. Nên thích ngay. Công tôn
[4].
Bệnh ngược phát từ Túc Thiếu âm khiến người
nóùân thổ nhiều, nhiệt nhiều hàn ít, chỉ muốn đóng kín cửa lại để nằm... Bệnh
này khó khỏi [5].
Bệnh ngược phát từ Túc quyết âm, khiến người yếu
đau, thiếu phúc mãn, tiểu tiện không lợi, như long bế, mà không thật long bế,
nhưnng lại muốn tiểu luôn, ý chí như sợ sệt, khi bất túc, trong bụng thường áy
náy khó chịu... Nên thích túc Quyết âm. Thái xung [6].
Bệnh ngược phát tù Phế khiến người Tâm hàn, hàn
rồi lại nhiệt, nhiệt đỡ lại hay sợ, như trông thấy vật gì... Thích Thủ Thái âm,
Dương minh, liệt khuyết, Hợp cốc [7].
Bệnh ngược phát từ Tâm, khiến người trong Tâm
rất phiền, chỉ muốn uống nước mát, lại hàn nhiều nhiệt ít... Nên thích Thủ Thiếu
âm. Thần môn [8] .
Bệnh ngược phát từ Can, khiến người sắc mặt tái
xanh, hay thở dài, như người sắp chết... Nên thích Túc Quyết âm, cho ra máu.
Trung phong [9].
Bệnh ngược phát từ Tỳ, khiến người hàn, trong
bụng đầy, nhiệt thời ruột sôi, sôi rồi hãn ra. Nên thích Túc Thái âm. Thương
khâu [10].
Bệnh ngược phát từ Thận, khiến người nhờn nhờn
ghét, yêu tích đau, phải uốn éo luôn, đại tiện khó, mắt trông trơ tráo mà không
tỏ, tay chân lạnh... Thích Túc Thái dương, Uûy Trung, Thiếu âm, Đại trung
[11].
Bệnh ngược phát từ vị, khiến người hay đói mà
không ăn được, ăn vào lại đầy nghẽn, bụng to, thích tức dương minh, Giải khê,
Túc tam lý, hoành mạch ở Túc Thái âm cho ra huyết [12].
Bệnh ngược phát rồi mình mới nóùng, thích động
mạch ở trên xương khoai, lay châm cho rộng, chờ cho ra huyết, sẽ mát ngay
[13].
Ngược mạch mãn và đại cấp dùng “trung châm”
thích Bối du, và bên năm Khư du, mỗi huyệt một châm, theo đúng người béo gầy,
chờ cho ra huyết [15].
Ngược mạch tiểu thực và cấp, “Cứu” huyệt Thiếu
âm ở ống chân, thích huyệt Chỉ tỉnh [16].
Ngược mạch mãn, đại và cấp, thích Bối du, năm
khư du, mỗi nơi một lần, chỉ để vừa hành huyết thời thôi [17].
Ngược mạch hoãn và quá hư, nên dùng thuốc uống,
không nên dùng châm [18].
Phàm trị bệnh ngược, trước khi phát bệnh bằng
một bữa ăn (ước nửa giờ đồng hồ) mới có thể chữa. Nếu quá lúc đó, sẽ lỡ, không
nên chữa [19].
Các bệnh ngược, nếu không thấy biểu hiện ra ở
mạch, thích mười đầu ngón tay cho ra huyết, huyết ra tất khỏi. Lại xem ở mình có
những nóùát đỏ và nhỏ như hạt đậu, cũng thích cả đi [20].
Mười hai chứng ngược, lúc phát ra không giống
nhau và cùng một lúc, phải nên xem xét bệnh hình, để biết thuộc về Tàng nào...
[21]
Biết lúc bệnh phát, trước một lát bằng bữa ăn
cơm, sẽ thích [22]. Một lần thích thời tà khí suy, hai lần thích thời bệnh bớt,
ba lần thích thời khỏi. Nếu chưa khỏi, thích hai mạch ở dưới lưỡi cho ra huyết,
nếu vẫn không khỏi, thích huyệt Uûy trung cho ra huyết, lại thích luôn cả Khư du
và Bối du, tất khỏi. Hai mạch dưới lưỡi, tức là Liêm tuyền [23].
Thích bệnh ngược, phải thích vào khoảng giữa nơi
bệnh sẽ phát[24]. Nếu trước nhức đầu và chân đi khó khăn nên thích trên đầu với
hai bên Huyền lô trán, khoảng giữa hai lông mày trước, cho ra huyết [25]. Nếu cổ
và lưng đau trước, thích trước ở các huyệt đó [26]. Nếu yêu tích đau trước,
thích huyệt Uûy trung cho ra huyết [27]. Nếu tay và cánh tay đau trước, trước
thích ở huyệt Thủ Thiếu âm, Dương minh [28]. Nếu ống chân đau nhức trước, thích
mười ngón chân thuộc Túc Dương minh trước, cho ra huyết [29].
Về chứng phong ngược, khi bệnh phát thời hãn ra
và ố phong. Thích bỏ huyết ở Tam dương kinh và Bối du [30].
Oáng chân đau quá, bóp mãi không khỏi, gọi là
“Phụ tủy bệnh” dùng “Xàm châm” thích xâu vào xương huyết ra, khỏi ngay
[31].
Thân thể hơi đau, thích Chí âm [32].
Các Tỉnh huyệt thuộc âm kinh, chưa ra huyết, nên
cách ngày thích một lần [33].
Ngược không khát, cách ngày bệnh phát, thích Túc
Thái dương, khát mà cách ngày bệnh phát, thích Túc Thiếu dương [34].
Oân ngược, hãn không ra được, nên thích năm mươi
chín huyệt [35].
Thiên ba mươi bảy: KHÍ QUYẾT LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
Năm Tàng, sáu Phủ, hàn nhiệt cùng chuyển di như
thế nào? [1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thận di hàn tới Tỳ, gây nên chứng ung, thũng,
thiểu khí [2]. Tỳ di hàn tới Can, gây nên chứng ung thũng, co gân. Can di hàn
tới Tâm, gây nên chứng cuồng và Cách trung [3]. Tâm di hàn tới Phế, gây nên
chứng Phế tiêu, Phế tiêu là một chứng uống vào một phần, đi tiểu ra hai phần
không thể chữa được [4]. Phế di hàn tới Thận, gây nên chứng Dũng thủy, “Dũng
thủy” là một chứng án vào phúc bộ không kiên, thủy khí ký túc ở Đại trường, đi
nhanh thời trong bụng kêu óc ách, như túi chứa nước. Hoàn toàn là thủy bệnh
[5].
Tỳ di nhiệt tơí Can, thời gây nên chứng kinh, và
Nục [6]. Can di nhiệt tới Tâm thời chết [7]. Tâm di nhiệt tới Phế, gây nên chứng
Cách tiêu [8]. Phế di nhiệt tới Thận, gây nên chứng Nhu chí [9]. Thận di nhiệt
tới Tỳ, gây nên hư và trường tiết, khó chữa [10].
Bào di nhiệt tới Bàng quang, gây nên chứng
“long” và tiểu ra huyết [11]. Bàng quang di nhiệt tới Tiểu trường
[12].
Cách trường không thấm xuống được, gây nên chứng
lở nát trong miệng [13]. Tiểu trường di nhiệt tới Đại trường, gây nên chứng phục
giả, chứng Trĩ [14]. Đại trường di nhiệt tới Vị ăn nhiều mà gầy mòn, gọi là
chứng Thực diệc [15]. Vị di nhiệt tới đởm cũng gọi là chứng thực diệc [16]. Đởm
di nhiệt tới Não, thời đau nhức ở trán và Ty uyên, rồi lại thêm cả chứng mục và
mờ mắt. Đó, đều gây nên bởi khí quyết (1) [17].
Thiên ba mươi tám: KHÁI LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh ở Phế, mà thành chứng ho, là vì sao?
[1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Năm Tàng sáu Phủ, đều gây nên chứng “khái” không
riêng gì một Phế [].
Xin cho biết chứng trạng... [3]
Bì mao, gốc sinh ra tự Phế. Bào mao mắc phải tà
khí trước, tà khí liền theo với chỗ gốc sinh ra nóù [4].
Các thức uống ăn có tính lạnh lọt vào Vị theo
Phế mạch dẫn lên Phế, thời Phế hàn, Phế hàn thời trong ngoài đều có tà, tà ký
túc luôn ở đó, liên gây nên chứng Phế khái [5].
Năm Tàng đều theo về từng mùa, để mắc bệnh, nếu
không phải mùa, sẽ truyền lẫn cho nhau [6].
Người với trời đất, “tương tham”, cho nên năm
Tàng đều theo từng mùa để chủ trị [7].
Cảm vì hàn thời mắc bệnh, nhẹ thời gây nên chứng
khái, nặng thời gây nên chứng tiết, chứng thống (đau) [8].
Gặp mùa Thu, thời Phế bị tà trước, gặp mùa Xuân,
thời Can bị tà trước, gặp mùa Hạ thời Tâm bị tà trước, gặp chí âm Thời Tỳ bị tà
trước, gặp mùa Đông thời Thận bị tà trước [9].
Hoàng Đế hỏi:
Chứng trạng khác nhau thế nào? [14]
Kỳ Bá thưa rằng:
Chứng Trạng của Phế khái, khái mà thở suyễn
thành tiếng, quá lắm thời nhổ ra huyết [16]. Chứng Trạng của Tâm khái, khái thời
Tâm thống, trong cuống họng vướng mắc như nghẹn, quá lắm thời yết thũng, hầu tý
[17]. Chứng trạng của Can khái, khái thời hai hiếp đau, quá lắm thời không thể
trở mình, trở mình thời dươi Khư (dưới hiếp, tức lá lách) đầy [18]. Chứng trạng
của Tỳ khái, khái thời Hữu hiếp đau, đau âm ỷ lên cả vai và lưng, quá lắm thời
không thể cử động, cử động thời khái. Chứng trạng của Thận khái, khái thời đau
nhức cả vai lưng, quá lắm thời khái ra dãi dây.
Hoàng Đế hỏi:
Chứng trạng của khái do sáu Phủ, thế nào?
[20]
Kỳ Bá thưa rằng: [22]
Năm Tàng mắc khái lâu, sẽ đi sang sáu Phủ. Tỳ
khái không dứt, thời di sang Vị [22]. Chứng trạng của Vị khái, lúc khái thường
nóùân, quá lắm nóùân ra cả giun [23]. Can khái không dứt, thời di sang Đởm [24].
Chứng trạng của Đởm khái, lúc khái nóùân ra cả Đởm trấp (chua, đắng) [25]. Tâm
khái không dứt, thời đi xuống Tiểu trường [26]. Chứng trạng của Tiểu trường
khái, lúc khái thời thất khí (trung tiện), khí với khái đều mất [27]. Thận khái
không dứt, di sang Bàng quang [28]. Chứng trạng của Bàng quang khái, lúc khái
thời di niệu (són đái) [29]. Khái lâu không dứt thời di tới Tam tiêu. Chứng
trạng của Tam tiêu khái, lúc khái thời phúc mãn, không muốn uống ăn [30]. Chứng
đó đều tụ ở Vị, liên quan lên Phế, khiến bệnh nhân sinh nhiều nước mũi nước dãi,
mặt phù thũng, do khí nghịch gây nên... [31]
Phương pháp liệu trị thế nào?
Trị Tàng thời trị ở Du, trị Phủ thời trị ở
“hợp”, nếu phù thũng thời trị ở kinh (1) [32].
Thiên ba mươi chín: CỬ THỐNG LUẬN
Hoàng Đế hỏi:
Tôi nghe người khéo nóùi đạo trời, tất có nghiệm
ở người, khéo nóùi việc cổ, tất có hợp với kim, khéo nóùi việc người, tất có đầy
đủ ở mình... Có như thế mới khỏi nhầm lẫn và có thể gọi là minh. Giờ tôi xin hỏi
phu tử, làm sao nóùi mà có thể biết, trông mà có thể thấy, sờ mó mà có thể
được... khiến cho có thể nghiệm ở mình, để khỏi có sự nhầm lẫn, có thể được
chăng? [1]
Kỳ Bá thưa rằng:
Xin cho biết rõ muốn biết gì? [2]
Hoàng Đế nóùi:
Xin cho biết. Năm Tàng bị “thốt
thống” (vụt đau), do khí gì gây nên? [3]
Kỳ Bá thưa rằng:
Kinh mạch lúc nào cũng lưu hành
không ngừng, vòng quanh không nghỉ [4]. Nếu hàm khí vào kinh mà ngừng trệ, dịt
lại không dẫn đi được, ký túc ở ngoài mạch thời huyết ít, ký túc ở trong mạch
thời khí không thông, nên “thốt nhiên” mà đau [5].
Hoàng Đế hỏi:
Chứng đau, có khi thốt nhiên khỏi,
có khi đau quá không lúc nào dứt, có khi đau quá không thể đấm bóp, có khi đấm
bóp mà đỡ đau, có khi dù đấm bóp vô ích, có khi suyễn quá, mạch bựt lên tay, có
khi Tâm với bối cùng rút mà đau, có khi hiệp lặc với Thiếu phúc cùng rút mà đau,
có khi phúc thống đau xuốngn âm cổ, có khi đau mãi mà thành tích, có khi đau mà
nóùân, có khi trước phúc thống mà sau tiết tả, có khi đau mà vít không thông đại
và tiểu... Đều không giống nhau, phân biệt thế nào cho được rành mạch?
[6]
Kỳ Bá thưa rằng:
Hàn khí ký túc ở ngoài mạch thời
mạch hàn, mạch hàn thời co quắp, co quắp thời cân cấp, do đó bên ngoài dẫn tới
các tiểu lạc, cho nên thốt nhiên đau. Được hơi nóùng thời đau khỏi ngay. Nếu lại
phạm thêm khí hàn, thời chứng đau sẽ phải lâu [7].
Hàn khí ký túc ở trong kinh mạch,
cùng khí nóùng xung đột lẫn nhau, khiến cho mạch đầy ràn. Vì đầy ràn nên đau
không thể đấm bóp [8].
Hàn khí ngừng trệ, khí nóùng ngược
lên, do đó mạch đầy lớn mà khí huyết loạn, cho nên đau không thể đấm bóp
[9].
Hàn khí ký túc ở khoảng Trường
vị, phía dưới mạc nguyên, huyết không dẫn đi được, các tiểu lạc co rút, cho nên
đau, đấm bóp thời huyết khí tan rã đi, nên đỡ đau [10].
Hàn khí ký túc ấy ở mạch xương
sống, cho nên án mạnh tay xuống cũng không tới, nên dù có đấm bóp cũng vô ích
[11].
Hàn khí ký túc ở xung mạch, xung
mạch khởi quan nguyên, theo “phúc bộ” dẫn lên. Hàn khí ký túc thời mạch không
thông, mạch không thông khiến cho khí nghẽn lên ở Hung nên suyễn và mạch động
bựt lên tay [12].
Hàn khí ký túc ở mạch Bối du,
khiến cho mạch xáp (dịt), mạch xáp thời huyết hư, huyết hư thời đau. Du đó rót
vào Tâm, cho nên cùng rút mà đau. Đấm bóp thời hơi nóùng dẫn được đến, nên khỏi
đau [13].
Hàn khí ký túc ở mạch quyết âm.
Mạch quyết âm chằng xuống âm khí, buộc lên Bào. Về hàn khí ký túc ở trong mạch,
nên huyết xáp, mạch cấp, do đó gây nên chứng hiệp lạc với Thiếu phúc rút nhau mà
đau. Hàn khí ký túc ở âm cổ, mạch ở âm cổ dẫn lên Thiếu phúc, huyết bị xáp lại ở
dưới rút lên, nên phúc thồng thời đau rút xuống cả âm cổ [14].
Hàn khí ký túc ở khoảng Tiểu
trường Mạc nguyên, và ở bên trong Lạc huyết. Huyết bị xáp không chảy được tới
đại kinh, huyết với khí ngừng trị không dẫn đi được, cho nên dần dà thành
tích... [15]
Hàn khí ký túc ở năm Tàng, quyết
nghịch tiết trở lên, âm khí kiệt, dưỡng khí không lọt vào được thời lại sống
[16].
Hàn khí ký túc ở Trường vị, quyết
nghịch ngược lên, cho nên đau mà nóùân [17].
Hàn khí ký túc ở Tiểu trường, tại
đó không thể gây thành chứng tụ, cho nên sau khi đau thời tiết hạ
[18].
Nhiệt khí lưu ở Tiểu trường,
trong Tiểu trường đau, nóùng nhiều và tiêu khát... Khí nóùng làm tiêu khô các
vật cặn bã trong tiểu trường, nên đau mà ví không thông [19].
Hoàng Đế hỏi:
“Nóùi mà có thể biết, trong mà có
thể thấy” là thế nào? [20]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Năm Tàng, sáu Phủ đều có bộ vị ở
mặt. Trước hãy xem ở sắc Hoàng, Xích là nhiệt, bạch là hàn, thanh và hắc là
thống... Đó là trong mà có thể thấy [21].
Sờ mó mà biết được, là thế nào?
[22]
Trông cái mạch của chủ bệnh
“kiên” mà đầy huyết, với lúc ấn tay lõm xuống… Đó đều là do sờ mó mà biết
[23].
Hoàng Đế hỏi:
[24]
Tôi biết trăm bệnh, phần nhiều
sinh ra bởi khí. Nóùä thời khí thượng (ngược lên), hỷ thời khí hoãn, bi thời khí
tiêu, khủng thời khí hạ (dẫn xuống), hàn thời khí thâu, thử thời khí tiết, kinh
thời khí loạn, lao thời khí háo (hao mòn), tư (nghĩ ngợi), thời khí kết... Chín
thứ khí không giống nhau, vậy chứng hậu như thế nào? [25]
Kỳ Bá thưa
rằng:
Nóùä thời khí nghịch, quá lắm thời
nóùân ra máu, hoặc thành chứng xôn, tiết [26].
Hỷ thời khí hòa, chí đạt, vinh vệ
thông lợi, nên khí hoãn [27].
Bi thời Tâm hệ co rút. Phế xèo
rộng ra, khiến cho Thượng tiêu không thông vinh, vệ không bố tán. nhiệt khí lưu lại bên trong, nên khí tiêu
[28].
Khủng thời tinh bị sụt xuống, khiến cho Thượng
tiêu bị vít, vít thời khí lại phải quay trở xuống, khiến cho Hạ tiêu phát
trướng. Cho nên khí không lưu hành [29].
Hàn thời tấu lý bị vít, khí không dẫn hành
được, nên phải thâu liễm lại [30].
Thử thời tấu lý dãn ra, vinh vệ thông, hãn ra
nhiều, nên khí tiết [31].
Kinh thời Tâm không tựa vào đầu, thần không nhờ
vào đâu, cho nên khí loạn [32].
Lao thời suyễn và hãn đều tiết ra, trong ngoài
đều háo tán, nên khí háo [33].
Tư thời Tâm buộc vào một nơi, thần chú vào một
việc, khiến cho chính khí lưu trệ không lưu thông, nên mới thánh khí kết
[34].
